بلوچ راجدوستی ءِ جُنز 1920-1948 ۔۔۔عادل بلوچ

بلوچ راجدوستی ءِ جُنز1920-1948
نبشتہ کار:  عادل بلوچ
ایم اے انٹرنیشنل رلیشن ۔یونیورسٹی آف پشاور

:پجّار

بلوچ راجدوستیءِجُنز ءِ گْوستانک  تہ ءَ 1920 تا 1948 ءِ اَہدءُ باریگ ءِ راجی جنزءِ یک انچیں مزنیں ارزشتے، چوشکہ مرچی ئیں برجاہیں پنچمی  راجی جنز ئیگ اِنت۔ بازیں زانتکار 1920 ءِ بندات بوتگیں بلوچ راجدوستی ءِ جنز ءَ “ماڈرن بلوچ نیشنل ازم” ھم گْوش اَنت[1] ءُ بازیں زانتکارانی لیکہ ایش اِنت کہ ھستیں وہد ءِ بلوچ راجدوستی ءِ روتگ گوں  1920 ءِ جُنز ءَ پیوست اَنت۔ ایشی ءِمستریں سوَب دو اَنت، یک ایش اِنت کہ 1920 ءَ اولی رند اَت کہ بلوچ راج ءَ برطانیہ ءِ زورگری ( کالونائزیشن) ءِ ھلاپ ءَ تمنی جوڑشت(قبائلی اسٹریکچر )ءِ جاہءَ یک سیاسی گلے ءِ جوڑشت ایرکُت۔ دومی اے کہ اے سیاسی جُنز ءَ بلوچستان ءِ ھمک تک ءُ پہناتانی مردماں بہر زرت۔ سردار، نوابءُ میر اں ھوار ایدگہ ھمک تَکانی بزگریں بلوچ مہلوک اے جنزءِ بہر جوڑ بوت اَنت ءُ سیاستءِ پڑءَ دیمءَ اتک  اَنت[2]۔ چوش ھم نہ اِنت کہ 1920 ءَ چہ پیسر بلوچ ڈیھ ءَ دری زورگرانی  ھلاپ ءَ  گہگیری کنگ نہ بوتگ یاکہ بلوچ ءَ پہ وتی ڈیھءِ رکینگءَ راجی سنچ ءُ زانت نہ بوتگ۔ چہ انگریز ءِ آہگ ءَ پیسر بلوچءِ ڈیھءَ بے کساس زورگر اتکگ اَنت ءُ گوستانک شاہد اِنت کہ بلوچ ءَ ھمک زورگرانی ھلاپ ءَ گہگیری کُرتگ بلئے آ گہگیری زیات شاہگان نہ بوتگ اَنت ، بگندئے لہتیں تمن ءُ دمگاں گوں بندوک بوتگ اَنت۔

چوشکہ  18 نومبر 1839 ءَانگریز اولی رند ءَ کہ بلوچستان ءَ کیت گڑا خان قلات میر محراب خان گوں راجی سنچ ءُ زانت ءَ انگریز ءِ ھلاپ ءَ جنگ ءِ جار ءَ پرّین اِیت[3]۔ ڈاکٹر عنایت اللہ گْوش اِیت کہ بلوچ ءِسرزبانی دپتری لیکہ چوش اِنت کہ دوازدہمی کرن ءَ جلال خان گوں چل ءُ چار تمنانی ھواریءَ اولی بلوچ کنفڈریشن ءَ جوڑ کنت۔ ڈاکٹر فاروق بلوچ گْوش اِیت کہ چہ جلال خان ءَ پیش ھم ھوت ءُ مید تمناں کسان کسانیں حاکمی جوڑ کُتگ۔ جلال خان ءِ کنفڈریسی  ءَ بگر داں ھپدہمی کرن ءَ بلوچاں بازیں کسان ءُ مزنیں حکومت  جوڑ کُتگ ءُ ھپدہمی کرنءَقلات ریاست جوڑ کنگ بیت ۔ریاست قلات بلوچ ءِ نوکیں ریاست (ماڈرن اسٹیٹ) ھم گْوشگ بیت[4]۔ چہ اے گپاں ھمے  پدّر بیت کہ بلوچ ءَ وتی راجی ریاست ھما باریگ ءَ جوڑ کُتگ کہ جہان ءَ نوک راجی سِنچ ءُ زانت ودی بوگءَبوتگ ءُ راجی ریاست دیم ءَ آہگءَ بوتگ اَنت۔

دنیاءِ تہءَ بیستمی  کرن یک انچیں اہدے لیکگ بیت کہ  اے کرنءَ دنیاءِ تہءَ ھزاراں مٹی ءُ بدلی کیت اِنت۔  نوکیں زانت ءُ سرپدی دیم ءَ کاینت۔ نوک نوکیں لیکہ ساچگ بیت ءُ دنیا وت ءَ زانشتی پڑ ءَ یک نوکیں دْروشمے دنت۔ چریشی ءَ ابید بیستمی کرن دو مزنیں جہانی جنگانی ھم آماچ بیت ءُ بازیں راج وتی آجوئی ءِ گِرگ ءَ سوبمند بنت۔ چوشکہ اے زمانگ ءَ یورپی زورگِر(یورپین کالونائزیشن)  نزور بیت پمیشکہ مزن مزنیں سیاسی جنز  چِست بنت ۔ ھمے زمانگ ءَ بلوچ ءِ سیاسی سنچ ءُ زانت ھم دیمروی کنت۔  بیستمی کرن ءَ چندے بلوچ ورنا پہ وانگءَ درملکءَ رو اَ نت ، ایشانی تہءَچیزے چہ سردارانی کہولءِ ورنا آں بیت ءُ لہتے چہ  جہلءِ میانجی تبک (اپر میڈل کلاس) ءِکہولانی ورنا آں ۔ ھمے ورنا کہ وتی وانگاں چہ پد واتر  بلوچستان ءَ کاینت گڑا اے “ینگ بلوچ “ءِ نام ءَ یک سیاسی گلےءِ بنہشت ءَ ایر کن اَنت، کہ اے بلوچانی اولی سیاسی گل بیت۔  سال  1920 ءَ گوں ینگ بلوچ ءِ جوڑشت ءَ بلوچ راجی جُنز ءِ تہ ءَ گیشیں جان ءُ  ھاٹیگ کیت[5] ۔ چوشکہ دیمترءَ ینگ بلوچ ءِ جہدکار “انجمن اتحاد بلوچ و بلوچاں ءُقلات اسٹیٹ نیشنل پارٹی” ءِ دروشم ءَ دیم ءَ کاینت۔

1920 ءِ بندات بوتگیں سیاسی جُنز ءِ تہ ءَریاست  قلات  ءِ تہ ءَ  جتائیں مٹی ءُ بدلیانی لوٹاں ھوار بلوچستانءِ آجوئیءِ لوٹ ءِلیکہ ھم ھوار کنگ بیت۔  اے زمانگ ءَ ہندوستان ءَ ھم راجی آجوئیءِ جُنز  چست بنت ءُ اے دمگءَ ھوار دنیا ءِ بازیں ملکانی تہءَ آشوب ءُ آجوئی ءِ جُنز دیم ءَ آیان بنت ۔ چوشکہ روس ءِ تہ ءَ سوشلسٹ آشوب چست بیت کہ چرائی ءَ کش ءُ گور ءِ سرجمیں راج اسر  زور اَنت ۔ ھمے زمانگ ءَ  ینگ بلوچ  ءِ سنگت  ھم سرجمیں بلوچستان ءِ آجوئی ءِ لوٹ ءَ کن اَنت [6]۔اے وہدءِ بلوچ سیاست تہءَچہ درستاں مستریں آشوب ایش بیت کہ بلوچ راجءِ تہءَ زروگریں برطانیہءِ ھلاپءَ راجی یکجاہیءِ مارشت ودی بیت، کہ بلوچءَ یک راجےءِ بستارءَ  آئیءِ ھلاپ پاداہگ ءُ گہگیری کنگی اِنت۔ ٹکی ءُ تمنی پجّار گِستا دارگی اَنت ءُ راجی پجّار توان کنگی اِنت۔ ھمے لیکہ ءُ مارشتانی برورد بیت کہ “ینگ بلوچ”گَل جوڑ کنگ  بیت ءُ رندءَ “انجمن بلوچ ءُ بلوچان ءُقلات نیشنل پارٹی” ءِ دْروشم ءَ بلوچ راجی جنز ءِ سرءَ کار کنگ  بیت۔ سردارءُ نواباں ھوار ایدگہ  لس مہلوک  ءُ  جتائیں تمناں  چہ سیادی داروکیں مردم اے گَلاں ھوار بنت ءُ بلوچ راجی جُہد ءِ بہر جوڑ بنت۔ اعظم جان، احمد یار خان، ابراہیم خان، پرنس کریم ءِ سیادی چہ خان ءِکہول ءَ بیت ۔ یوسف عزیز مگسی، شہباز خان نوشیروانی ءُ عبدالرحمٰن بگٹی، اے دْرستانی سیادی چہ  سرداری کہولاں بیت۔ دومی نیمگ ءَ عبدالعزیز کُرد، گل خان نصیر ءُ غوث بخش بزنجو ءِ سیادی چہ جہلءِ میانجی تبک ( Upper middle class) ءِ کہولاں بیت ،وہدے کہ محمد حسین عنقا، نسیم تلوی (ماسٹر پیر بخش) ءُ عبدالکریم شورش ءِ سیادی چہ لس بلوچ کہولاں بیت۔ ھمک راہشون ءِ سیادی گوں جِتائیں ٹک، تمن ءُ دمگاں بیت بلئے دْرست راجی جنزءِ تہءَ  ھمکوپگ بنت ءُ یک راجے ءِ بِستار ءَ وتی سیاسی جُہد ءَ برجاہ دار اَنت۔ [7]

1920 ءِ راجی جُنز ءِ راہشون

یوسف عزیز مگسی

1920 ءِ راجی جُنز ءِ بنداتی مردماں چہ یکے یوسف عزیز مگسی بیت ۔ یوسف عزیز مگسی بلوچ راجدوستی جُنز ءِ سْروک ھم گْوشگ بیت ۔ یوسف عزیز مگسی (1935-1908) سردار مگسی ءِ زہگ بیت۔سردار مگسیءَ نہ تہنا بلوچ ءِ سیاسی ءُ ٹکی چِست ءُ ایراں چہ مزنیں دزرسے بوتگ بگندئے بلوچستان ءُ سندھءِ مزنیں کشت ءُ کشاری زمینانی واہند ھم بوتگ[8]۔ 17نومبر1929 ءَ یوسف عزیز مگسی “فریاد ِ بلوچستان ” ءِ نام ہمدرد لاہور تاک ءَ یک  نبشتانکے نبشتہ کنت۔ انچوش گْوش اَنت کہ اے نبشتانک مگسی ءِ سیاسی زند ءِ بندات بوتگ ۔ اے نبشتانک ءِ تہ ءَ یوسف عزیز مگسی بلوچ راج ءَ گوں دزبندی کنت کہ پہ بلوچ ءُ بلوچستان ءِ وتواجہی ءَ یکجاہ بہ بہ اَت۔ برطانیہ ءِ پالیسی ءُریاست قلات  ءَ برطانیہ ءِ داشتگ ئیں مزن وزیر شمس شاہ ءِ پالیسیاں ایر جنت۔ چریشی ءَ ابید رہبندی گہتری ءُ گہبودی ءِ لوٹءَ ھم کنت[9]۔ انچوش گْوش اَنت کہ مگسی ءِ نبشتانک “فریادِبلوچستان ” بلوچ راجدوستی جُنز ءِ نبشتہی اولی سیاسی لیٹریچر ءِ بستار ءَ زانگ بیت [10]۔

1929 ءَ یوسف عزیز مگسی “فریاد ِبلوچستان ” ءِ نبشتہ کنگ ءِ جرم ءَ دزگیر کنگ بیت۔ بیست ھزار کلدار ملام گرگ بیت ءُ پہ سالے ءَ مستونگ ءِ زندان ءَ بندیگ کنگ بیت [11]۔ ھمے زمانگ ءَ یوسف مگسی وتی کش ءُ گور ءِ درستیں سیاسی ورناآں گوں ھال ءُ اھوال کنان ءَ گوں آہاں نزیکی دار اِیت ءُ  پہ دیمءِ کاراں پالیسی اڈّ دیگ بیت۔ءُدیمتر ءِ کار راہبند ھمیش بیت  کہ مارا یک سیاسی پارٹی یے لوٹ ایت کہ ما ھمائیءِ تلوءَ وتی پروگرامءَ دیمءَ بیار اِیں[12]۔ وہدے یوسف عزیز مگسی عملی سیاست ءَ بہر زور اِیت گُڑا  پہ سیاسی لبزانکءَ آئیءِ ھاسیں دلگوشے بیت ۔ چیءَ کہ آ زانت  کہ پہ راجکاری ءُ راج ءِ تہءَ زانت پیداک کنگءِ ھاترءَ سیاسی لبزانک الم اِنت۔ ھمے زمانگ ءَ چہ کراچی شہر ءَ راجدوستیءِ بنیاتءَ روتاک، مہتاک ءُ تاکبند چاپ ءُ شنگ کنگ  بنت  کہ ایشانی ھرچ ءُ درچ ءِ ڈبہ ءَ یوسف عزیز مگسی وت زور اِیت[13]۔ 20 نومبر 1931 ءَ یوسف مگسی “شمس گردی” ءِ سرہال ءَ پنتاکے شنگ کنت ءُ آئی ءِ تہ ءَقلات ریاستءِ دری سر وزیر شمس ءِ زلم ءُ زوراکیاں ایر جنت [14]۔ 1933 ءَ “بلوچستان کی آواز” ءِ سرہال ءَ دگہ پنتاکے نبشتہ کنت ءُ آئی ءِ تہ ءَ بلوچستان ءِ ھستیں چاگردی ءُ سیاسی جاوراں درشان کنت (پدّر کنت)[15]۔

عبدالعزیز کُرد

1920 ءِ سیاسی جُنز ءِ دگہ مزن نامیں راہشونے عبدالعزیز کرد بیت۔ عزیز کرد سردارزادگے نہ بیت ءُ آئی ءِ سیادی چہ جہلءِ میانجی تبک ( middle class )ءِکہول ءَ بیت۔ آئی ءِ کماش ریاست قلات ءِ کاردار ے ءِ بستار ءَ کار ءَ بیت ۔ درکسانی ءَ عزیز کُرد چہ سیاسی چِست ءُ ایراں آژناہ بیت پرچاکہ آئی ءِ لوگ ءَ سیاسی چاگرد بیت ءُ ھمے چاگرد ءَ آ ردوم زور اِیت۔ اولی بلوچ سیاسی گل ءِ جوڑ کنگ ءِ بنداتی ھیال عزیز کرد ءِ بیت ۔ 1920 ءَ “ینگ بلوچ” ءُ دیمتر ءَ پہ انجمن اتحاد ءُقلات اسٹیٹ نیشنل پارٹی ءِ جوڑ کنگ ءَ مستریں کرد عزیز کُرد ءِ بیت۔ عبدالعزیز کُرد سرجمیں بلوچ سرڈگار ءِ آجوئی ءِ منوگِر بوتگ۔ عبدالعزیز کرد Greater Balochistan ءِ منوگِر بوتگ بزانکہ آئی ءِ گْور ءَ بلوچستان ءِ سیمسر ھما بوتگ کہ میر نصیر خان نوری ءَ گِیشینتگ اَت۔ وہدے کہ عبدالعزیز کُرد گَل ءِ سْروک جوڑ بیت گُڑا آ وتی کارگسءَ بلوچستان ءِ ملبت (نقشہ) ءَ ھم  جنت  ۔ بزانکہ آ سرجمیں بلوچ ڈیھ ءِ لوٹ ءَ کنت[16]۔

محمد حسین عنقا

1920 ءِ راجدوستی جُنز ءَ محمد حسین عنقا ءِ کِرد جتا ءُ یکتا اِنت۔ محمد حسین عنقا یک جوانیں راہشونے ءَ ابید وتی اہد ءِ سرکیلیں بلوچ کوّاس ءُ شاعراں چہ یکے بیت۔ محمد حسین عنقا ءِ کرد پمیشکہ چہ ایندگہ راہشوناں جِتا ءُ یکتا اِنت کہ آئی ءَ گوں لس بلوچ مہلوکءَ یک مزنیں نزیکی یے بیت، چیءَ کہ آئیءِ زات  نہ سردارے ، نہ نوابے ءُ نئیکہ میرے بیت۔چوشکہ  1920 ءِ زمانگ ءَ ایوک ءَ سردار، میر ءُ نواباں یاکہ آہانی کہول ءِ مردماں سیاست ءَ بہر زرتگ۔ لس مردم گِندگ نہ بوتگ اَنت بلئے محمد حسین عنقا ءَ چہ پد بلوچ لس مردم ھم سیاسی چِست ءُ ایراں ھوار بنت[17]۔ سیاسی پڑ ءَ ابید محمد حسین عنقا پہ چاگردی زانت ءُ سرپدی ءَ ھم  وتی مہلوکءِ راہشونیءَ کنت۔ یک نبشتکار ءُ شاعر ےءَ ھوار آ بلوچ راجدوستیءِ روتاکانی سْروک ھم بوتگ۔ چریشی ءَ ابید محمد حسین عنقا  ھما گچین ئیں راہشونانی تہءَ ھوار اِنت کہ آہاں سلاہبندیں جُہد ءَ ھم بہر زُرتگ[18]۔ 1920 ءِ جُنز ءِ مستریں سوبمندی ھمیش بیت کہ  جتائیں تمن ءُ تبک ءِ مردم اولی بر ءَ سیاسی چِست ءُ ایراں بہر زور اَنت ءُ سرجمیں بلوچستان ءَ راجی جُہد ءِ مارشتءَ ودیگ کن انت۔

انجمن اتحاد بلوچاں

انچوشکہ برز ءَ گْوشگ بوتگ اَت کہ 1920 ءِ دہک ھستیں بلوچ راجی جُنز ءَ گوں مزنیں کساسے ءَ ھمدپ انت ءُ یک مزنیں بستارے دار اِیت۔ آئی ءِ سوَب ایش انت کہ بلوچءِ گوستانک ءِ تہءَ اولی رند ءَ سیاسی گلے ءِ بُنہشت ایر بیت ءُ دیمتر ءَ بلوچءِ سیاسی  ادارہ ٹہ اَنت ۔ 1920 ءَ وہدے عزیز کرد ءُ یوسف مگسی “ینگ بلوچ ” ءِ نام چیریں گلے ءِ بنہشت ءَ ایرکن اَنت گڑا اے گل ءِ مستریں منانک ھمے بیت کہ ما سیاسی سنچ ءُ سرپدی داروکیں ورناآں یکجاہ بہ کن اِیں ءُ پہ باندات ءَ ایشانی راہشونی ءَ کت بہ کن اِیں۔ 1931 ءَ یوسف مگسی، عزیز کرد، حسین عنقا ءُ آ دگہ سنگت ھمے چیریں گل ءِ نام ءَ بدل کن اَنت ءُ “انجمن اتحاد بلوچاں ” (اے گل ءِ نام باز جاہاں انجمن اتحاد بلوچاں ءُ بلوچستان ھم نبشتہ اِنت) ایر کن اَنت۔ چہ ھمدءَ آ وتی سیاسی مکسد  ءَ پدّر کن اَنت۔

1931 ءَ انجمن اتحاد ءِ دیم ءَ آیگ ءَ گوں بلوچستان ءِ تہ ءَ یک نوکیں سیاسی تاگتے چست بیت۔ انجمن یک راجدوست ءُ سیکولر سیاسی گلے ءِ بستار ءَ وتی کار راہبند ءَ پیش کنت۔ انجمن لوٹ کنت کہ قلات ریاست ءِ تہ ءَ راہبندی ءُ سیاسی مٹّی آرگ بہ بیت۔ چریشی ءَ ابید انجمن سرجمیں بلوچ ڈیھ ءِ آجوئی ءُ وتواجہی ءِ لوٹءَ کنت ءُ اے انجمن ءِ بُنّکی لوٹ بیت[19]۔

انجمن ءِ جوڑ بوگ ءُ بلوچ سیاسی جُنز ءِ دیمرویاں چہ  مردم ھمے سرپد بیت کہ بلوچ راہشون چہ 1920 ءِسیاسی چست ءُ ایراں سک باز ھیل گر اَنت ۔ سرجمیں بلوچستان ءَ رسانکدر ءُ اھوالکاریءِ نوکیں درچے بُنگیج بیت۔ جتائیں ھنکینانی بلوچ راہشونانی اہوال دارگءِ یک نزیکی یے جوڑ بیت۔ نوکیں لیکہ دیم ءَ آرگ بیت[20]۔ ھمے زمانگ ءَ لہتیں بلوچ راجدوست چہ کراچی شہر ءَروتاک ءُ تاکبند شِنگ کن اَنت۔ اے لبزانک پہ بلوچ راجی جُنز ءَ یک ارزشتمندیں کردے پیلو کن اَنت[21]۔ یوسف نسکندی ءِ رد ءَ کراچی بلوچانی مستریں شہر بوتگ ءُ آئی ءِ بستار ءُ ارزشت ماں بلوچ راجی جُنز ءَ ھچبر شموشگ ءُ پراموش کنگ نہ بیت۔ کراچی نہ ایوک ءَ بلوچ راجدوستانی راجدوستیءِ لبزانک ءِ سرچمّگ بوتگ بگندئے آہانی سیاست ءِ بُنجاہ ھم لیکگ بیت[22]۔

سال 1931 ءَ  یوسف عزیز مگسی ءِ سْروکی ءَ انجمن اتحاد بلوچاں گوں سئے بُنّکی لوٹاں وتی سیاست ءَ بُنگیج کنت،آہانی لوٹ  اے رنگ ءَ بنت:

• ریاستءِ قلاتءِ تہءَ راہبندی مٹی ءُ بدلی۔
• سرجمیں بلوچ ڈیھ ءِ دوبرھور (unify) کنگ (چوشکہ انگریز بلوچ ڈیھ ءِ بازیں دمگاں بہر ءُ بانگ کن اَنت)۔
• بلوچ ڈیھ ءَ دوبر آجو کنگ، آزات ءُ وتواجہیں ریاستے ءِ بستار ءَ منّگ[23]۔

انجمن ءِ اولی لوٹ کہ ریاست قلات  ءِ تہ ءَ راہبندی مٹی ءُ بدلی آرگ بہ بیت ۔ ایشی ءِ تہ ءَ انجمن لوٹ کنت کہ فرنٹیئر کرائم ریگولیشن (Frontier Crime Regulation) ءِ کانود ھلاس کنگ بہ بنت پرچاکہ اے کانود سیاسی آجوئی ءَ ھلاس کنت۔ انجمن ءِ لوٹانی تہ ءَ دگہ یک لوٹے اے بیت کہ یک گچین ئیں آمیدگسے جوڑکنگ بہ بیت ءُ آئی ءِ کابینہ راہبندی وڑ ءُ پیم ءَ بہ بنت ۔ اے لوٹ ءِ بُنکی مول اے بیت کہ سرداری جرگہ سسٹم ءُ برطانیہ ءِ پہ زوریں حاکمی ھلاس کنگ بہ بیت۔

 انجمن ریاست قلات ءِ لوٹ کسان کسانیں لوٹاں چہ گیش ریاست قلات ءِ سیاسی جوڑشتءِ بنیاتءَ بنت۔ آہانی لیکہ اے بیت کہ تاں  ھماوہدءَ کہ  قلات ریاست ءِ سیاسی جوڑشتءِ تہ ءَ بدلی نئیت کسان کسانیں مٹی ءُ بدلی ھچ درد نہ ور اَنت[24]۔ جان محمد دشتی ءِ رِد ءَ بلوچستان ءَ سرداری نظام برطانیہ ءَ وتی زورگری، زلم ءُ زوراکیانی برجاہ دارگ ءِ ھاتر ءَ کارمرز کُتگ[25]۔

 بلوچ راجدوستیں راہشون یوسف عزیز مگسی، عزیز کرد ءُ ایندگہ راہشونانی مستریں مول  ھمے بوتگ کہ اے سرداری نظام (سنڈیمن سرداری سسٹم ) بلوچ چاگرد ءِ تب ءُ مئیل ءَ ھمدپ نہ اِنت ءُ پہ بلوچ چاگرد ءِ دیمرویءَ الّم اِنت کہ اے سرداری نظام ھلاس کنگ بہ بیت [26]۔ انجمن ءِ بلوچ راجدوستیں ورنا سرپد بنت کہ سرداری نظام ءِ ھلاس یا نزور بوگ ءَ گوں برطانیہ ءِ سرکار ھم نزور بیت۔ گوں سرداری نظامءَ جنگ کنگ ءِ مراد ھمیش بیت کہ یکیں وہد ءَ سرکار ءُ سرداراں یکجاہ بہ کن اِیں، پرچاکہ کہ اے ھستیں سرداری  نظام برطانیہ ءِ سرکار ءِ واستہ مشینری ءِ ھساب ءَ کار کنگ ءَ بیت [27]۔

آزاتی ءِ لوٹ، بلوچ کانفرنس ءُ انجمن

انچوشکہ برز ءَ نبشتہ کنگ بوتگ اَت کہ انجمن ءِ بُنکی لوٹ ءُ گزراں چہ یک لوٹے بلوچ ڈیھ ءِ آجوئی بوتگ۔ 9 ستمبر 1932 ءَ انجمن ءِ بنجاہی کارگشاد عزیز کرد “زمیندار تاک” ءِ تہ ءَ بلوچستان ءِ آجوئی ءِ بارو ءَ یک نبشتانکے نبشتہ کنت۔ عزیز کرد نبشتہ کنت کہ ما سرجمیں بلوچستان ءِ آجوئی ءِ لوٹءَ کن اِیں ءُ مارا گوں ہندوستان ءُ باندات ءِ  مسلم گورنمنٹ ءَ  گوںھچ وڑیں سیادی نیست ۔ عزیز کرد دیمتر ءَ درشان کنت کہ ما نہ لوٹ اِیں کہ مئے ڈیھ ءُ راج ہندوستان ءِ ایردست بہ بنت ءُ نہ ما اے گپ ءِ منّوگِر  اِیں کہ مئے ڈیھ یورپ ءِ ایردست بہ بیت۔ پمیشکہ ما وتی ڈیھ ءِ سرجم ءَ آزاتی ءِ لوٹ کن اِیں[28] ۔ اے گپ یات کنگ بہ بیت کہ اے وہد ءَ انگت آل انڈیا مسلم لیگ ءَ پہ مسلماناں جتائیں ریاستے بزانکہ “پاکستان ” ءِ لوٹ دیم ءَ نیاؤرتگ ءُ اے وہد ءَ تہنا ہندوستان ءِ مسلمانانی ہک ءِ واستہ جہد  بوگءَ اِنت۔ اے وہد ءَ ہندوستان ( ہندو ءُ مسلمان ھر دوئیں ) بلوچستان ءِ آجوئی ءِ ھلاپ انت ءُ بلوچ ڈیھ ءِ آجوئی ءِ راہ ءَ اڑاند پیداک کنگءَ  اِنت۔ ہندوستان ءِ لوٹ ھمے بیت کہ بلوچستان برصغیر ءِ بہرے منّگ بہ بیت۔ پمیشکہ بلوچستان ءِ آجوئی ءِ لوٹ ءَ برطانیہ ءِ سرکار پندلے لیک اِیت۔

 ڈیلی زمیندار، مسلم لیگ ءِ منوگریں روتاک، ھمے پگر ءُ لیکہ ءَ دیم ءَ کار ایت کہ بلوچ گوں ہندوستان ءِ مسلماناں  ھوار بہ بنت ءُ ہندو بیروکریسی ءِ ھلاپ   بہ بنت[29]۔ بلئے اے وہد ءِ راستی دگرے پرچہ کہ بلوچاں گوں ہندواں ھچ وڑیں جیڑہے نہ بوتگ بگندئے بلوچ ءِ جیڑہ گوں مسلمان بیروکریسی ءَ بوتگ ھاس  گوں پنجابی بیروکریسیءَ۔

1932 ءَ انجمن پیسلہ کنت کہ بلوچستان ءِ ھستیں جیڑہانی سر ءَ بلوچستان ءُ بلوچستان ءَ چہ ڈن نندوکیں بلوچانی یک مزنیں مراگشے اڈّ دیگ بیت۔ انجمن اے گپ ءَ مار اِیت کہ دری زورگرانی بلوچستان ءَ آہگ ءُ دزگیری ءَ پد بلوچ مہلوک ءِ زندمان ءُ تب ءُ مئیل ءِ سر ءَ بلاہیں اسرے پشت گیج ایت۔ اے ڈولیں جاوراں بلوچانی یکجائی ءُ تپاکی ءَ ابید دگہ ھچ راہ نیست۔

 اگاں اے جاوراں ما بلوچ راج ءَ یکجاہ ءُ تپاک کرت مہ کن اِیں گڑا دیمترءَ بلوچ یک راجے ءِ بستار ءَ  نگیگ ئیں جاور ءُ جنجالانی دیمپان بیت ءُ ھمے جاور بلوچ ءِ راجی پجار ءَ چیرترّین اَنت۔ پمیشکہ مئے جہد ھمے بہ بیت کہ ما بلوچ راج ءَ ھور ءُ یکجاہ بہ کن اِیں ءُ وتی راج ءَ بُنکی زانت ءِ نیمگ ءَ بیاراِیں ءُ آہانی بُنکی ہکانی پاسداری ءَ بہ کن اِیں[30] ۔

27 دسمبر 1932 ءَ انجمن “بلوچستان اینڈ آل انڈیا بلوچ کانفرنس” ءَ جیکب آباد سندھ ءِ تہ ءَ اڑ دنت۔ کانفرنس ءِ بنداتی تران ءَ خیر پور ریاست ءِ سْروک میر علی نواز تالپور کنت ۔ کانفرنس داں سئے روچاں برجاہ بیت [31]۔ بلوچستان، سندھ ءُ پنجاب ءِ دو سداں چہ برز بلوچ اے کانفرنس ءَ بہر زور اَنت ءُ عبدالصمد اچکزئی چہ پشتونانی نیمگ ءَ اے کانفرنس ءَ ھوار بیت[32]۔ کراچی ءِ نندوکیں روکپتی بلوچستان ءِ مردم اوں شریں وڑے ءَ بہر زور اَنت ۔ کانفرنس ءِ تہ ءَ یک مزنیں ریزولیشن یے (Resolutions) منّگ بیت۔ کانفرنس ءَ منّ اتگیں ریزولیشن چو اے وڑ ءَ بیت:

1. بلوچانی نیام ءَ یکجاہی ءُ تپاکی ودی کنگ بہ بیت کہ چرائی ءَ چہ بلوچستان ءِ بہر ءُ بانگ بوتگ ئیں کلّیں سیمسر دوبر یکجاہ کنگ بہ بنت۔
2. بلوچستان ءِ تہ ءَ راہبندی حکومتے جوڑ کنگ بہ بیت۔
3. فرنٹیئر کرائم ریگولیشن (Frontier Crime Regulation) ءِ کانود بلوچستان ءِ تہ ءَ ھلاس کنگ بہ بیت۔
4.  بلوچستان ءِ تہ ءَ گیش ئیں وانگ ءِ ھاتر ءَ کالج جوڑکنگ بہ بیت۔
5. بلوچستان ءِ تہ ءَ کارجاہ جوڑ کنگ بہ بیت۔
6.  کانفرنس روکپتی بلوچستان ءِ سر ءَ ایرانی زورگری ءَ ایر جنت ءُ ھمے لوٹ کنت کہ ایرانی زورگری ھلاس کنگ بہ بیت[33]۔

اے گپ یات کنگ بہ بیت کہ چہ کانفرنس ءَ لہتیں روچ پیسر بزاں 25 دسمبر 1932 ءَ انجمن ءِ ھپتگی تاک ” البلوچ کراچی” ءَ سرجمیں بلوچستان ءِ مُلبت(نقشہ)  شنگ کنگ بیت۔ روکپتی بلوچستان،قلات ریاست ءِ سیمسر، انگریزانی داتگیں لیز ایریا، سندھ ءُ پنجاب ءَ زور ھوار کرتگیں بلوچ راج ءِ سرڈگار ءِ کلیں بہر ملبتءِ تہ ءَ ھوار کنگ بنت[34]۔ ” بلوچستان اینڈ آل انڈیا بلوچ کانفرنس ” ءِ مراگش درستیں بلوچ دمگانی بلوچ راجدوستیں مہلوکاں پہ جوانیں دیوانے بیت ۔ چریشی ءَ چہ ھر یک مردمے ءَ دومی ءِ ھیال ءُ لیکہ گوش داشت اَنت ءُ یک دومی ءَ گوں تپاک داشت۔ دومی کانفرنس دسمبر 1933 ءَ حیدرآباد سندھ ءَ برجم دارگ بیت۔ اولی کانفرنس ءَ پیش درستیں ریزولیشن یکبرے پد ءَ منّگ بوت اَنت ءُ زور دیگ بوت کہ بلوچستان ءِ تہ ءَ رہبندی حکومتے جوڑ کنگ بیت[35]۔

جنوری 1934 ءَ انجمن ءِ بنجاہی کارگشاد عزیز کرد ءِ نبشتانکے شِنگ بیت ءُ پدا آ دزگیر کنگ بیت۔ نبشتانک ” الحنیف جیکب آباد” ءُ ” ڈیلی آزاد لاہور” ءَ چاپ ءُ شنگ کنگ بیت۔ عزیز کرد نبشتہ کنت کہ بلوچستان ءِ لیز ایریا شال، بولان، نصیرآبادقلات ریاست ءَ دوبر ھوار کنگ بہ بنت ءُ مری، بگٹی تمنانی دمگ  ھم دوبرقلات ریاست ءِ بہر جوڑ کنگ بہ بنت پرچاکہ اے بُندر ءَ بلوچ ءِ ملکت اَنت ءُقلات ریاست ءِ بہر بوتگ اَنت۔ شاہی جرگہ سبی ءِ پیسلہ ءِ رَد ءَ عزیز کرد تاں سئے سال ءَ بندیگ کنگ بیت۔ دزگیری ءِ وہد ءَ وتی گل ءِ سنگتاں کلوہ دنت ءُ گْوش اِیت کہ:

سنگتاں !

“شمارا بلوچستان ءِ تہ ءَ برطانیہ ءِ ھستیں ھیسیت ءِ بارو ءَ شریں وڑے ءَ سرپد بوگی اِنت ۔ ایشی ءَ گوں ہندوستان ءِ سیاسی منظر نامہءَ مہ چار اِت۔ سرجمیں ایشیا ءِ تہ ءَ وتی زمین ءِ کد ءُ بستار ءَ دیم ءَ ایر بہ کن اِت ءُ بہ چار اِت۔ ھستیں وہد ءِ بدل بؤکیں جاور ءُ راجی لوٹ ءِ رِد ءَ وتی سیاسی لیکہ ءَ مہکم بہ کن اِت۔ بلوچ راجءَ گوں  اوغانستان، ہندوستان ءُ دگہ دری سیاست ءِ گیگانی ءُ گامانی پدءَ مہ بر اِت۔ شما وتی زہن ءَ اے راستی ءَ باور بہ کنائین اِت کہ برطانیہ ءَ شمئے ڈیھ بہا نہ  گپتگ ۔ ھمے واستہ شما برطانیہ ءِ گلام نہ اِت ءُ نا آ شمئے واجہ اِنت۔ راستی ایش اِنت، برطانیہ لہتیں کول ءُ کرارانی  (Treaties)بنیات ءَ پہ   وتی بزنس ءَ شمئے ڈیھ ءَ ادارکی کار بندگ ءَ اِنت ۔ ھمے واستہ شمارا وتی سیاسی بستار ءُ راستی زانگی اِنت[36]۔ “

انجمن ءِ جوڑ بوگ ءَ پد انجمن ءِ راہشون جُہد کن اَنت کہ قلات ریاست ءِ سْروکاں گوں سیاسی ھساب ءَ نزیکی کنگ بہ بیت۔ بگندئے سرپد بہ بنت ءُ ھمے وڑ ءَ انجمن ءِ سیاسی مول ءُ مراداں گوں ھمراہداری بہ کن اَنت۔ ھمے سوَب بیت کہ قلات ریاست ءِ گڑی سْروک خان احمد یار خان ءِ سروکی ءَ لہتیں وہد گوں انجمن ءِ مردماں نزیکی داراِیت۔

 1934 ءَ خان قلات،قلات ریاست ءِ بازیں جیڑہانی بارو ءَ گوں برطانیہ ءِ سرکار ءَ گپ ءُ تران ءِ واستہ انجمن ءِ سْروک یوسف عزیز مگسی ءَ وتی جہگیرے ءِ بستار ءَ نامین اِیت ءُ برطانیہ ءَ دیم ئےِ دنت [37]۔

یوسف عزیز مگسی برطانیہ ءِ تہ ءَ برطانیہ ءِ سرکار ءِ مردماں گوں گند ءُ نند ءَ ابید دگہ بازیں سیاسی مردماں گوں نند ءُ گند کنت۔ مگسی گوں برطانیہ ءِ سرکار ءَ لیز ایریاں دوبرقلات ریاست ءَ گوں ھوار کنگ ءِ لوٹ کنت۔ چریشی ءَ ابیدقلات ریاستءِ تہ ءَ مزنیں مٹ ءُ بدلی ءُ بلوچستان ءِ آجوئی ءِ جیڑہ ءِ سر ءَ مزنیں گپ ءُ ھبرے کنت۔ بلئے برطانیہ ءِ سرکار اے لوٹانی منّگ ءَ جاڑی نہ بیت۔ یوسف عزیز مگسی ءِ گوں برطانیہ ءِ سرکارءَ سہل ءُ تران ءَ ھچ آسرے در نئیت۔ مگسی بلوچستان ءَ واتر بیت ءُ  ریڈیکلائزیشن ءِ نیمگ ءَ روت۔ آ پہ سلاہبندیں جنگ ءِ ھاتر ءَ تران ءُ باوستے بندات کنت۔

 چہ برطانیہ ءَ واتر بوگ ءَ رَند یوسف عزیز مگسی اے گپ ءِ منوگر بیت کہ گوں سویت یونین ءِ کمک ءَ سلاہبندیں جنگے بنا کنگ بہ بیت ءُ انجمن سرجم ءَ آشوبی گلے ءِ دروشم دیگ بہ بیت۔ ھمے ھاتر ءَ آ گپ ءُ ترانے دیم ءَ کار اِیت ءُ چہ انجمن ءَ برطانیہ ءِ منوگریں مردمانی کشگ ءِ ھاتر ءَ سوڑگے دیم ءَ ایر کنت [38]۔ بلئے 1935 ءِ زمین چنڈ ءَ یوسف عزیز مگسی ءِ دلپدردیں بیرانی ءَ چہ سرجمیں شوربندی ءِ عمل اوشت ءِ آماچ بیت ءُ بلوچ راج چہ وتی راہشونےءَ زبہر بیت[39]۔

قلات اسٹیٹ نیشنل پارٹی

1935 ءِ زمین چنڈ ءَ یوسف عزیز مگسی ءِ بیرانی ءَ پدآئیءِ ھمپگریں سنگت یک  کسانیں مدتےءَ پہ اوشت آماچیں بلوچ راجی جنزءَ دوبر بندات کنگءِ پیسلہ ءَ کن اَنت۔ 5 فروری 1937 ءَ انجمن ءِ پگری سنگت یکجاہ بنت ءُ سبی ءَ دیوانے کن اَنت ۔ ھمے دیوان ءَقلات اسٹیٹ نیشنل پارٹی ءَ جوڑ کن اَنت، یک مزنیں کساسے ءَ وانندگیں بلوچ ورنا ءُقلات ریاست ءِ ملازم گوں پارٹی ءَ ھوار بنت[40]۔

 سبی ءَ پارٹی ءِ بِنداتی دیوان ءَ پارٹی ءِ manifesto ھم پیش کنگ بیت۔ پارٹی ءِ manifesto بلوچ راجدوستی ءِ بُنپداں جوڑ کنگ بیت، کہ آئیءِ تہءَ بلوچ ڈیھ ءِبہر کرتگیں دمگانی  پدا ھور کنگ ءُ بلوچِستان ءِآجوئی ءِ لوٹ ھوار بیت،بلئے  یوسف عزیز  مگسی ءِ بیرانی  بلوچ جُہد ءَ را گوں یک مزنیں تاوانےءَ دچار کنت ءُ ھمے زمانگ ءَ اے دمگ ءِ سیاسی جاور ھم بدل بنت۔ انجمن ءِ سنگت یکجاہ بنت ءُ پارٹی ءَ جوڑ کن اَنت ءُ انجمن ءِ سیاسی لوٹ ءِ رد ءَ پارٹی ءِ manifesto ءَ جوڑ کن اَنت۔قلات اسٹیٹ نیشنل پارٹی ءِ سْروک کل راجدوست، سیکولر ءُ زوراک ءِ ھلاپ ءَ اوشتوکیں مردم بنت ءُ آہانی تہ ءَ عبدالعزیز کرد، غوث بخش بزنجو، گل خان نصیر ءُ دگہ بازیں نام ھوار بنت [41]۔

قلات اسٹیٹ نیشنل پارٹی،قلات ریاست ءِ تہ ءَ مزنیں بدلی یے ءِ منوگر بنت ۔ چوشکہ سرداری راہبند، سردارانی ڈنڈ ءُ ملام ءِ راہبند، برطانیہ ءِقلات ریاست ءِ اندری جیڑہانی تہ ءَ دزمانجنی ءُ دگہ لہتیں انچیں جیڑہ ءُ اڑاند بنت کہ قلات نیشنل پارٹی ایشانی سرجم ءَ بدل کنگ ءِ منوگر بیت۔ ھمے ھاتر ءَ خان قلات احمد یار خان مزنیں وہدے ءَ داں پارٹی پروگرام ءِ منوگر بوتگ ءُ چیروکائی پارٹی ءَ را کمک ئےِ ھم کتگ بلئے خان قلات سردار ءُ برطانیہ ءِ دیم ءَ سک لاچار بیت[42]۔

 دومی نیمگ ءَ پارٹی شون دنت کہ قلات ریاست ھچبر ہندوستان ءِ ایردست نہ اِنت بگندئے تچک ءَ گوں برطانیہ ءَ کَول ءُ کرار ءِ رد ءَ اوشتوک اِنت۔قلات ریاست ءِ بِستار چوکہ نیپال ءَ اِنت کہ آ agreement ءِ بُنیاد ءَ تچک ءَ گوں برطانیہ ءِ سرکار ءَ بندوک اِنت ءُ ہندوستان ءِ سرکار ءَ ھچ سروکار ئِے نیست[43]۔ پمیشکہ پارٹی تچک ءَ سرجمیں بلوچ ڈیھ ءِ آجوئی ءِ لوٹءَ کنت۔ چریشی ءَ ابید لیز زرتگیں دمگ ءُ ایندگہ ءَ بہر ءُ بانگ کُرتگیں دمگاں دوبرقلات ریاست ءِ بہر کنگ ءِ لوٹءَ کنت۔ خان قلات، میر احمد یار خان پارٹی ءِ لوٹانی پلہ مرزی کنگ ءُ چیروکائی پارٹی ءَ کُمک ھم پجّارین اِیت بلئے برطانیہ ءِ ترس ءَ وتءَ ھچبر پدّر نہ کنت۔ دومی نیمگ ءَ پارٹی ھم جُہد کنت کہ میر احمد یار خان گوں پارٹی ءَ ھوار بہ بیت آئی ءِ سیاسی پروگرام ءَ دیمروی بہ دنت۔ پارٹی ءُ احمد یار خان ءِ نزیکی ءَ احمد یار خان بیگار سسٹم ءُ وتسریں سنگ ءُ ملاماں ھلاس کنت [44]۔

1939 ءَ برطانیہ لوٹ اِیت کہ جیونی ءِ بندن ءَ وتی دستءَ بہ کنت بلئے پارٹی گہگیری کنت ءُ برطانیہ ءِ شوربندی بے سوب بیت۔ برطانیہ ءِ سرکار ءُ آئی ءِ داشتگ ئیں کاسگ چٹیں سردار پارٹی ءِ ھلاپ ءَ سْرپ بند بنت[45]۔   6 جولائی ءَ پارٹی ءِ نیمگ ءَ مستونگ ءَ دیوانے برجم دارگ بیت۔ سردارانی داشتگ ئیں سلاہبند دیوان ءَ اُرش کن اَنت ءُ دیوان ءَ بے سوب کنگ ءِ جُہدءَ کن اَنت۔ دیوان ءِ گُڑی روچ ءَ نواب محمد خان شاہوانی کہ سردارانی پلہ مرز بیت ءُ لشکر ءِ سْروک ھم بیت قلات اسٹیٹ نیشل پارٹی ءِ سر ءَ بندش ءِ لوٹءَ کنت۔ چریشی ءَ ابید آ لوٹ کنت کہ قلات نیشنل پارٹی ءِ راہشون دزگیر کنگ بہ بنت ءُ دار العلوم (مزہبی اسکول) بند کنگ بہ بیت۔ ماں قلات ریاست ءَ سرجمیں تاکبند ھاس راجدوستانی تاکبند ءُ روتاکانی شِنگاری بند کنگ بہ بیت[46] ۔

20 جولائی 1939 ءَقلات ریاست ءِ سروزیر،قلات اسٹیٹ نیشنل پارٹی ءِ سر ءَ بندش جنت ءُ پارٹی ءِ راہشون ملک عبدالرحیم خواجہ خیل، عبدالکریم شورش، میر گل خان نصیر، رئیس ملا حسین، محراب شاہوانی، میاں نورالحق، مولوی ارز محمد، مولوی محمد عمر ءُ دگہ بازیں مردم چہ قلات ریاست ءِ سیمسراں کشگ ءُ شال ءَ دیم دیگ بنت۔ (شال اے وہد ءَ برطانیہ ءَ لیز ءَ گوں بیت ءُ برٹش بلوچستان ءِ بہر ے بیت)[47]۔

بندش ءَ پد پارٹی وتی بُنجاہ شال ءَ کاراں برجاہ دار اِیت ءُقلات ریاست ءِ سیمسراں پہ چیروکائی کار جُنزینگ بنت۔ ھمے زمانگ ءَ انگریز جُہد کن انت کہ بلوچستان ءَ گیشاں چہ گیش بہر ءُ بانگ بہ کن اَنت ۔ انگریزقلات ریاست ءِ ھستیں سیمسراں چہ ایندگہ بلوچ ڈگاراں سِندگ ءُ وت مستریں مُلکے جوڑ کنگ ءِ شوربندی کنت۔ بلئےقلات ریاست نیشنل پارٹی برطانیہ ءِ پندلاں سرپد بیت ءُ گہگیری کنت۔ پارٹی ءِ سیکیریٹری عبدالکریم شورش گْوش اِیت کہ خاران ءُ لسبیلہ ءِ سندگ ءُ چہ بلوچستان جِتا کنگ ءِ پندل یک رندے پدا چست بوتگ۔ بلوچ سرڈگار ءَ چہ بہر ءُ بانگ ءَ رکّینگ ءُ بلوچ ءِ راجی پجّار ءِ پہازگ ءَ مُہکمیں جُہدے کنگ لوٹ اِیت، مارا برطانیہ ءِ پندل دارگی اَنت[48]۔

1946 ءَ وہدے برٹش کیبنٹ مشن ہندوستان ءَ درکپ اِیت ءُ ہندوستان ءِ آزاتی ءِ جیڑہانی گیش ءُ گیوار کنگ ءِ نام ءَ انڈیا ءَ کیت گڑا سرجمیں انڈیا ءِ تہ ءَ سیاسی چست ءُ ایر یکشلہ برجاہ مان اَنت ۔ ھمے زمانگ ءَقلات اسٹیٹ نیشنل پارٹی ءُ سرجمیں بلوچ راجدوست پہ بلوچستان ءِ آجوئی ءَ خان قلات ءِ ھمراہداری ءَکن اَنت [49]۔قلات اسٹیٹ نیشنل پارٹی ءِ کمک ءَ خان قلات پہ بلوچستان ءِ آجوئی ءَ کانودی کیس (case) یے جوڑ کنت ۔ آئی ءِ تہ ءَ اے گپّ گِیشّینگ بیت کہ قلات ریاست ءِ بستار( status )چو نیپال ءَ اِنت کہ تچک ءَ گوں برطانیہ ءَ agreement ءِ بُنیاد ءَ ھوار اِنت۔قلات ریاست ءَ گوں ہندوستان ءِ برطانیہ ءِ راج ءَ ھچ سرو کار نیست[50]۔ چریشی ءَ ابید کیس ءِ تہ ءَ 1876 ءِ منّگ نامہ (معاہدہ) شون دیگ بیت کہ آئی ءِ تہ ءَ اے گپ  نبشتہ کنگ بیت کہ برطانیہ بلوچستان ءِ وتواجہی ءَ منّ اِیت ءُ آئی ءِ دیم ءَ اڑاند نہ بیت۔

11اپریل 1947 ءَقلات اسٹیٹ نیشنل پارٹی “آجوئی ءِ جار”(The Declaration of Independence) ءَ پنتاکے ءِ دروشم ءَ چاپ ءُ شنگ کنت۔ آئی ءِ تہ ءَ آزات بلوچ ریاست ءِ رہبند ءِ خاکہ (Outline)گشّینگ بیت[51]۔ جار ءِ تہ ءَ گْوشگ بیت کہ آؤکیں بلوچ ءِ ریاست یک ویلفیئر ریاستے بیت ءُ اقلیت ءِ ہکانی پاسداری ءَ کنت ۔ بلوچستان ءِ فارن پالیسی گوں وتی ھمساہگیں ملک بزاں اوغانستان، ایران، عرب، پاکستان ءُ انڈیا ءَ سنگتی ءِ منگ نامہ ءِھیسیت ءَ ٹہ اِیت۔ ھمے جار ءِ تہ ءَ  جناح ءِ بارو ءَ گْوشگ بیت کہ جناح خان قلات ءِ وکالات ءَ کنان ءَ بلوچستان ءِ آجوئی ءِ ہک ءَ بیت۔ چریشی ءَ ابید اے گپ ءِ ھم منوگر بیت کہ لیز ایریا دوبر گوں قلات ریاست ءَ ھوار کنگ بہ بنت ۔

11 اگست 1947 ءَ  بلوچستان ءِ آجوئی ءِ جار جنگ بیت۔ 15 اگست 1947 ءَ خان وتواجہیں ریاست ءِ سروکی کنت ءُ گوں بلوچ اولس ءِ دیم ءَ گْوشتانکے دنت۔ بلوچستان ءِ دو ایوان نند ایت بزانکہ آمیدگس (پارلیمنٹ) جوڑ کنگ بیت، یکے دارالعوام ءُ دومی دارالعمرا۔ خان قلات بلوچستان ءِ دوئیں ایواناں پہ گچینکاری ءِ جار ءَ جنت ۔ دارالعوام ءِ 52 باسک بنت کہ آئی ءِ تہ ءَ چل ءُ ھپت گچین بیت ءُ پنچ باسک خان قلات ریاست ءِ سْروک ءِ بِستار ءَ آئی ءِ جہگیر ءُ دارالعوام ءِ باسک بنت ۔ دارالعمرا ءِ 35 باسک بنت ءُ اے چہ جھالاوان ءُ سراوان ءِ ٹکی سْروکاں زورگ بنت ۔ سرزبانی دستورءُقلات ایکٹ 1946 پہ لہتیں وہد ءِ واستہ قلات ریاست ءِ رہبند ءِ ھساب ءَ منّگ بیت۔ 1947 ءِ بلوچستان ءِ اولی لس گچینکاری تہنا مکران ءُقلات ءَ بنت ءُ اے گچینکاری ءَقلات اسٹیٹ نیشنل پارٹی 52 سیٹ ءِ تہ ءَ 38 سیٹ باج بارت[52]۔

قلات اسٹیٹ نیشنل پارٹی بلوچ چاگرد ءِ تہ ءَ ھما وہد ءَ وتی سیاست ءَ بندات کنت کہ آ وہداں سیاست تہنا تمنی سردارانی دست ءَبیت ءُ حکومت بے ایمانیں برطانیہ ءِ ایردستیں کاسگ چٹانی اوست ءَ یلءَ بیت بلئےقلات اسٹیٹ نیشل پارٹی ءَ نہ تہنا لس مردمانی کمک  گون اَت بگندئے لہتیں مزنیں تمنی سْروک ءُ کماش ھم پارٹی ءِ جُہد ءِ منوگر اِت اَنت [53]۔ 1937 ءَ بگر داں 1948 ءِ میان ءَقلات اسٹیٹ نیشنل پارٹی دو سال ءَ چہ ھم کم مدت ءَ سرجم ءَ آزاتیں وڑے ءَ کار کنگ ءَ اَت بلئے گیشتر بندش برطانیہ ءُ سردارانی نیمگ ءَ چہ پیداک کتگ ئیں جیڑہانی آماچی ءِ سوب ءَ دیم ءَ اتکگ اِت اَنت بلئے انگت ھم لس مہلوک ءِ تہ ءَ پارٹی ءِ مزنیں اسرے ھست اَت۔ اے پارٹی مرچی ھم لس مہلوک ءِ ھمراہ داری ءُ ھمکوپگی ءِ مستریں درور زانگ بیت۔

بلوچستان ءِ سرجمی ءَ آجوئی ءَ رند بلوچ راہشون گوں نوک جوڑ بوتگیں ریاست “پاکستان ” ءِ سْروکاں بلوچ ءِ لیز ءَ داتگیں دمگاں دوبر بلوچستان ءَ گوں ھوار کنگ ءِ بارو ءَ گپ ءُ تران بندات کن اَنت ۔ بلئے پاکستان ءِ سْروک لیز داتگیں دمگاں دوبر بلوچستان ءَ ھوار کنگ ءِ سر ءَ دگہ گپ ءُ ترانے دیم ءَ نیار اَنت ءُ دیمتر ءَ ھمے اُزر ءَ دیم ءَ کار انت کہ سرجمیں بلوچستان پاکستان ءَ گوں ھوار کنگ بہ بیت ۔ بلوچ راہشون اے گپ ءَ گوں تُرندی ءَ رَد کن اَنت ءُ ھمے جیڑہ ءَ را گپ ءُ تران ءِ ھاتر ءَ بلوچستان ءِ دوئیں ایوانانی دیم ءَ ایر کن اَنت ۔ بلوچستان ءِ دوئیں ایوان اے گپءَ گوں تُرندی ءَ رد کن انت ۔ اے جیڑہ ءِ سر ءَقلات اسٹیٹ نیشنل پارٹی ءِ راہشون غوث بخش بزنجو تاریخی ترانے کنت ۔

بزنجو گْوش اِیت کہ

”  بلوچ ءَ اے دمگ ءِ تہ ءَ چو اوغانستان ءُ ایران ءِ وڑ ءَ جتائیں پجّار، راجدپتر، دود ءُ ربیدگے ھست انت۔ اگاں اسلام ءِ نام ءَ بلوچستان گوں پاکستان ءَ ھوار کنگی اِنت گڑا درستاں چہ پیسر بائید انت ایران ءُ اوغانستان وتءَ گوں پاکستان ءَ ھوار بہ کن اَنت ۔ پاکستان ءِ سروکانی لیکہ ایش انت کہ شما بلوچ دنیا ءِ مستریں زوراکانی دیم ءَ وتی ڈیھ ءَ رکینت کت نہ کن ات پمیشکہ گوں پاکستان ءَ ھوار بِہ بہ اَت۔ من گْوشگ لوٹ آں کہ  اگاں ما بلوچ وتی ڈیھ ءَ رکینت کت نہ کن اِیں گڑا ایران، اوغانستان ءُ پاکستان ءِ جند ھم وت ءَ  رکینت کت نہ کن اَنت ۔ بلوچستان پاکستان ءَ گوں ھوار کنگ ءِ متلب ھمیش اِنت کہ ما پانزدہ ملین بلوچاں مرگ ءِ دپار کنگ ءِ درور انت ۔ ما اے وڑیں گوستانکی  ردی یےکت نہ کن اِیں کہ بلوچ راج ءَ گوں دگہ یک دری راجے ءَ ھوار بہ کن اِیں”[54] ۔

 27 مارچ 1948 ءَ بلوچستان  ءِ وتواجہی ءِ ھلاس  کنگ  ءَ پد 300 سال ءِ بلوچ کنفڈریشن “قلات ریاست” (1666-1948)  ءَ ھلاس بیت [55]۔

آسر:

بلوچ راجدوستی جُنز ءِ تہ ءَ 1948-1920 ءِ زمانگ ءِ ارزشت ھمے ھاتر ءَ گیش اِنت کہ اے چہ وتی گوست ءَ پہک جتا اِنت۔ 1920 ءِ بندات بوتگیں جُنز ءِ تہ ءَ سیاسی گل ءِ بنہشت ایر کنگ بلوچ راجدپتر ءِ تہ ءَ سکیں مزنیں بدلی یے بیت۔ اے اولی رند اَت کہ بلوچ سیاسی جُہد ءِ تہ ءَ جتا جتائیں دمگ، ٹک ءُ تمنی مردم ھوار اِت اَنت کہ ایشاں یک سیاسی گلے ءِ ساہگ ءَ وتی راجی جُہد دیم ءَ بران کرت۔

1920 ءِ بندات بوتگیں سیاسی جُنز ءِ تہ ءَ اولی رند ءَ بلوچ ءِ سیاسی لبزانک نبشتہی دروشم ءَ دیم ءَ اتک۔ بلوچ ءِ سیاسی لبزانکءِ نبشتہی دروشم ءَ بندات کنگ ءِ پشت ءَ یوسف عزیز مگسی ءِ مزنیں دستے مان اِنت، آئی ءِ جند ءِ نبشتہ کتگیں نبشتانک بہ بنت یاکہ بلوچ راجدوستیں روتاکانی چاپ ءُ شنگ کنگ ءَ آئی ءِ مالی کمک ءِ سورت ءَ کربانی بہ بنت اے درست یک مزنیں کردے ءِ بستار ءَ راجدپتر ءِ تاکدیماں نکش اَنت۔

 اے زمانگ ءِ سیاسی گل بزانکہ انجمن ءُقلات اسٹیٹ نیشنل پارٹی ءِ سیاسی مولانی مزنیں ارزشتے بوتگ چوشکہ برطانیہ ءِ آؤرتگیں سرداری راہبند ءِ ھلاپ ءَ جُہد کنگ، بہر ءُ بانگ کتگیں بلوچ ڈیھ ءِ دوبر یکجاہی، بلوچ مہلوک کجام ھم دمگاں نشتگ آہانی نیام ءَ یکجاہی پیداک کنگ ءُ بلوچ ڈیھ ءِ سرجمی ءَ آجوئی ءِ ھاتر ءَ جُہد کنگ گوستانکی ارزشتے دار اَنت۔

 اے سیاسی مول مراداں نہ تہنا ھما زمانگ ءِ بلوچ مہلوک ءِ سر ءَ وتی اسر   پشت گیتکگ بگندئے ایشانی جوانیں اسر  آؤکیں پدریچ ءِ سر ءَ ھم لاشعورءَ ھوار کپتگ انت ءُ مروچگیں بلوچ جُہد ءِ تہ ءَ اے سیاسی مولانی اسر شریں وڑے ءَ گندگ بنت۔ 1920 ءِ جہدءِ مزنیں سوبمندی ایش بوتگ کہ آہاں وتی جُہد آؤکیں پدریچاں سر کُتگ بزانکہ سیاسی گلءِ جوڑشت، سیاسی لبزانک نبشتہی دروشم ءَ دیم ءَ آہگءِ ربیت، سرداری رہبند ءِ ھلاپ ءَ جُہد کنگ، جتاجتائیں دمگ، ٹک ءُ تمن ءِ مردماں گوں ھوار جُہد  کنگ، اے کل گونڑیں کار نہ اَنت ،منی نزءَ اے انچیں مزنیں کار بوتگ اَنت کہ ایشانی اثر مرچی سد سالاں پد ھم گندگ بوگ ءَ اَنت۔

[1] Taj Mohammad Breseeg, Baloch Nationalism its origin and development. p210

[2] Ibid

[3] Ibid. P174,175

[4] Ibid. P, 101.

[5] Taj Mohammad Bresseg, Baloch Nationalism its origin and development. p 216

[6] Ibid

[7]Ibid

[8] Inamul Haq Kausar, Balochistan Men Urdu, pp. 109-115

[9][9] Inayatullah Baloch, The Problem of Greater Baluchistan, pp. 150-62.

[10] IOR. L/P+S/12/45 file PZ 7548/31 Quoted in Taj Breeseg, Baloch Nationalism its Origin and Development, pp. 205.

[11] Inayatullah Baloch, The Problem of Greater Balochistan, pp. 150.

[12] Monthly, Azad Balochistan, December 1984, p.4. quoted by Taj Breseeg in Baloch Nationalism Its Origin and Development.

[13] Carina Jahani, Standardization and Orthography in the Balochi Language, p. 134.

[14] Gul Khan Nasir, Tahrik-e Balochistan, vol. II, p. 420.

[15] Janmahmad, Essays on Baloch National Struggle in Pakistan, p. 168.

[16] Agah Naseer Ahmedzai, quoted by Taj Breseeg in Baloch Nationalism its Origin and Development, p. 206.

[17] Inamul Haq Kausar, Balochistan Men Urdu, Lahore, 1967, pp. 107-137.

[18] Malik Faiz Mohammad Yusufzai, Yaddashtain, pp. 163-177.

[19] Taher Bezanjo, Balochistan: Kia Howa, Kia Hoga, Karachi: Pakistan Adabi Publisher, 1989, p.121

[20] Balochi Dunya, Multan, June-july 1968. Quoted by Taj Breseeg in Baloch Nationalism its Origin and Development, P. 208.

[21] Ibid

[22] Ibid, p. 209.

[23] Monthly, Azad Balochistan, December 1984. Quoted by Taj Breseeg in Baloch Nationalism its Origin and Development.

[24] Malik Faiz Mohammad Yusufzai, Yaddashtain, pp. 53-58

[25] Janmahmad, Essays on Baloch National Struggle in Pakistan, p. 170

[26] Inayatullah Baloch, The Problem of Greater Balochistan, pp. 150-62.

[27] Ijaz Ahmed, “The National Question in Pakistan”, p. 23.

[28] Daily Zamindar, Lahore, 18 September 1932, quoted in Inayatullah Baloch, The Problem of Greater Baluchistan, pp. 153-54.

[29] Ibid

[30] Ibid

[31] Janmahmmad, Essays on Baloch National Struggle in Pakistan, p. 169.

[32] Balochi Dunya, Multan, June-July, 1968. Quoted in Taj Breseeg, Baloch Nationalism its Origin and Development, p. 215.

[33] Inayatullah Baloch, “Mir Mohammad Yusuf Ali Khan Magsi”, in: Monthly Azad Balochistan, London, December 1984, p.4.

[34] Weekly Al-Baloch, Karachi, 25 December 1932, Quoted in Taj Breseeg, Baloch Nationalism its Origin and Development.

[35] Monthly Al-Hanif, Special Number on Balochistan, Jacobabad, 1937, Cited in: Taj Breseeg, Baloch Nationalism its Origin and Development.

[36] Abdul Aziz Kurd, Quoted in Inayatullah Baloch, The Problem of Greater Balochistan, p. 154.

[37] Inayatullah Baloch, The Problem of Greater Balochistan, p. 155.

[38] Ibid

[39] Ibid

[40] Gul Khan Nasir, Tarikh-e-Balochistan,pp. 453-546.

[41] Muhammad Sardar Khan Baluch, Baluch a Nation, Lahore, 1947, p. 127.

[42] Inayatullah Baloch, The Problem of Grater Balochistan, pp. 155-56.

[43] Munir Ahmed Marri, Balochistan: Seyasi Kash-Makash, Quetta: Gusheh_e Adab, 1989, p. 86.

[44] Mir Ahmed Yar Khan Baluch, Mukhtaser Tarikh-e Baloch aur Khawanin-e Baloch, Quetta: Aiwan Kalat, 1972, p. 86.

[45] Inayatullah Baloch, The Problem of Greater Balochistan, p. 156.

[46] M.M.S. Dehwar, Contemporary History of Balochistan, pp. 266-67.

[47] Ibid

[48] Gul Khan Nasir, Tarikh-e Baochistan, vol. 2, p. 472.

[49] Ricardo Redaelli, The Father’s Bow: The Khanate of Kalat and British India.

[50] Inayatullah Baloch, The Problem of Greater Balochistan, pp. 174-175.

[51] Shah Mohd Marri, Baloch Qaum, pp, 300-301.

[52] Janmahmad, Essays on Baloch National Struggle in Pakistan, p. 173.

[53] Gul Khan Nasir, Tarikh-e Baochistan, vol. 2, p. 473.

[54] Malik Allah-Baksh, Baluch Qaum Ke Tarikh Ke Chand Parishan Dafter Auraq, Quetta, Islamiyah Press, 20 September 1957, p. 43.

[55] Mohammad Sardar Khan Baluch, History of Baloch Race and Baluchistan, pp. 125-126.