(زبان، زورگیری ءُ بلوچانی زبان (بلوچی ءُ براہوئی

(زبان، زورگیری ءُ بلوچانی زبان (بلوچیءُ براہوئی

‎نبشتہ کار: شیرجان مرزا

بلوچ اسٹوڈنٹس ایکشن کمیٹی

ہما پیمیں زبانے کہ راجے ءَ دیگ بیت ہما وڑءَ آ جیڑیت ءُ آئیءِ پدکرد ھم ہما پیم وتءَ درانگاز انت۔
‎یک راجے ءِ گلام کنگ ءُ پُشت ءَ دور دیگءَ زبان ءِ یک ٹوھیں کردے پرچا کہ راجے یا مردمے بہ بیت ردوم ئِے چہ زبان ءَ بیت۔ زبان ایوکءَ لبزانی نام نہ انت ، زبان تہءَ راج ءِ دود ءُ ربیدگ، تب ءُ جیڑگ، راجدپتر ءُ بندپتر، کسہ ءُ داستان، مڈی، گھگیری، پجار ءُ میراس مان انت ۔ زبان ءِ وسیلہ ءَ بازیں چیز راجے ءِ یا انسان ءِ تہ ءَ مان کنگ بنت۔ پمیشکہ زورگیر وتی زبان ءَ دومیءِ یا ایردستیں راجءِ سرءَ مش ایت ءُ آئی ءَ ھرچ رنگ ءَ بے وس ءُ لاچار کنت کہ آ وتی زبان گپ مہ کنت بلکیں زورگیرءِ زبان ءَ گپ بہ کنت دانکہ آ راج ءَ گلام کُت بہ کنت، کارمرز کت بہ کنت ءُ آئی ءَ چہ انسان ءِ کد ءَ در بہ کنت آئیءِ را مڈی (وسائل)، مادن (مدینیات) ءُ تیاب ءِ وڑءَ کارمرز بہ کنت۔

‎زبان چی یے ؟ زبان ءِ مستریں کرد چے انت؟ زبانزانتی چی یے؟زبان ءِ وسیلہ ءَ راج چوں ایردست کنگ ءُ آئیءَ را بے پجار کنگ بیت؟زبان ءُ تاگت ءِ سیادی چی انت؟ زورگیرءِ زبان ءِسان بلوچ راج ءُ بلوچی ءُ براہوئی زبان ءِ سرءَ چی انت؟ من ءَ ہمے لہتیں جُستاں جیڑگ پرماتگ ءُ ہمیشانی سرءَ گپ ءُ تران کناں ۔
‎زبان ءِ باز مانا ءُ بزانت انت۔ زبان ھیال، جیڑگ،مارشت، جوزگ ءُ واہگاں (وتی) جند ءِ تب ءُ نشانیانی وسیلہ ءَ(پہ دگہ مردماں) رسینگ ءِ یک کاملیں انسانی ءُ سماداریں رہبندے ءِ نام اِنت۔ زبان راج ءِ دود ءُ ربیدگ ءُ لبزانک، راجدپتر ،تب ءُ میل ،یات، کسہ ءُ داستان، بُندپتر ءُ پجار ءَ اے کُل چیزاں برجم ءُ زندگ دار ایت ۔انچو کہ فرانز فینن گشیت

“Language acts as a collective memory banks”(Thiong’o 1986,15) of culture’s historical existence and experiences. Because of this, the erasure of language is necessary also to ensure pre colonial history. By systematically and aggressively burying a language, also buried with it is every historical event, every story, every struggle and every person who existed through it. It has the capacity to define oneself, to either make it visible or invisible.”(Fanon 1967, 11)۔

‎انچو واجہ سید ظہور شاہ ھاشمی وتی دستونک ءِ تہ ءَ گشیت
‎گال نام منی ، نام تئی،نام ھدا ءِ
‎بے گال ءَ من ءُ تو ھدا وھند ءُ مجاں گار ۔ (سید،12 )
‎ادءَ وجہ سید ءِ بزانت ایش انت کہ زبان ہر چیز انت، زبان ءِ وسیلہ ہر چیز زندگ ءُ برجم انت، زبان مہ بیت راج گار ءُ بیگواہ بنت ۔
‎ہمے پیم ءَ زبان یک انچیں ادارہے کہ آئی ءِ وسیلہ ءَ انسان ہیل کتگیں ءُ گوشدارگی ءُ وتی جندءِ تب ءِ نشانیانی وسیلہءَ گوں یک ءُ دگرءَ ھال شونی ءُ ہمکاری کن انت ۔ہمے پیمءَ زبان یکے ءِ ھیال،مارشت ءُ جوزگاں ءُ واہگاں پہ دگہ انسانےءَ سر کت کنت۔ زبان انسانی ھال شونی ءِ چہ درستاں بودناکتریں دروشمے۔

‎ وھدے کہ زوراور یا زورگیر( کالونسٹ) یک راجے گلام کنت یا ملکے زور گیپت (قبضہ) کنت گڑا اول آ وتی زبان ءَ ایردست ءِ یا گلام ءِ تہءَ مان کنگ ءِ جہد کنت۔ زوراور جیڑیت گلام منی زبان ءَ در ببارت منی وڑءَ بہ بیت ءُ وتی پجار ءَ گار بہ کنت۔پمیشکہ آ وتی زبان ءَ آئی ءَ وانینگ بندات کنت ءُ زبان ءِ وسیلہ قبضہ کتگیں راج گیشتر ایردست بوان بیت، آ وتی دود ءُ ربیدگ ءَ مان کنان بیت،گلام کنان ءُ وتی ایردستی ءَ گیشتر برجم دار ایت۔ گڑا ہمے کالونیل تاگت وتی تاگت ءُ قبضہءِ مھکم دارگ ءِ واستہ لبزانکءَ ہم کمک زور ایت پدا وتی زبان ءَ لبزانک ءِ تہءَ کار بندیت، وتی زبان ءُ لبزانک ءِ وسیلہءَ وتءَ شرتر لیکان بیت ،ہمے وڑءَ انچیں جالے جوڑ کنت کہ سرجمیں ایردستیں راج ایشی ءِ تہ ءَ سانمند بنت ۔انچو کہ کالونسٹ افریکہ ءِ تہ ءَ وانگجاہ پچ کن اَنت، ونگجاہانی زبان ءَانگریزی کن انت، انگریزی ءَ ھژدری بنگال کن انت۔پد آ مردماں گُش انت کہ انگریزی شرتریں زبانے۔ ہر کس انگریزی وانیت، آ شرتر بیت ۔زورآور افریکہ جند ءِ زبان ءَ گار کنگ ءِ جہد ءَ کنت۔ وھدے کہ وانگجاہانی تہ ءَ یک نودربرے ءَ وتی زبان ءَ گپ جتگ گڑا آ نودربر سزا دیگ بوتگ دانکہ آ وتی زبان ءَ مہ وانیت ءُ چہ وتی زبان ءَ چے یے دور بہ بیت (Thiong’o 1986, 15)۔ یک راجے ءَ یا مردمے ءَ وتی زبان ءَ چے دور کنگ ءِ مانا ایش انت چہ دود ءُ ربیدگ ءُ تب ءُ میل،تاریخ ءُ پجار ءَ دور کنگ اِنت۔
‎ ہمے چیز مارا بلوچستانءَ گندگ ءَ کاینت ہمے چیز کہ افریکہءَ زوراورءَ کتگ انت۔انچو بلوچ ءِ لوگ ءَ مات بلوچی داستان کہ آہانی تہءَ بلوچ ءِ گھگیری، بلوچ تب مان انت مدام وتی زھگ ءَ گوں درشان کنت ۔ بلے پدا ہمے زہگ روت مئے وانگجاہانی تہ ءَ وانیت، اودا کالونسٹ ءِ زبان ءَ گوں کالونسٹءِ اڈ کتگیں کسہ ءُ داستان ، کالونسٹءِ لبزانکی گپتمان(ڈسکورس) آئی ءِ تہ ءَ مان کنگ بنت، ہمے لبزانک ،داستان کہ مات ءَ داتگ انت آ چہ بُنڈالاں گوجگ بنت۔ہمے ڈول ءَ مئےوانگجاہانی( اسکولانی) تہءَ ہم نودربراں بلوچی یا براہوئی ءَ گپ کنگ نیل انت، کسے گپ کنت آئی ءَ زر یا سزا دیت۔اے چیز گیشتر زری وانگجاہانی تہ ءَ است انت۔ من ءَ ھوش انت کہ من ڈیلٹاءَ وانگ ءَ اتاں کسان اتاں۔ مارا مئے راہ دربر ءَ گُشت کہ شما انگریزیءَ بہ جیڑ ات، انگریزی ءَ کہ جیڑئے ءُ گپ کن ات گڑا شما انگریزیءَ شریں وڑےءَ گپ کُت کن ات۔ نوں من پہم اتگ کہ اے عمل ءِ مانا چی بوتگ کہ آ وتی توکءَ بلوچی ءَ کشگ ءُ انگریزیءِ مان کنگ۔ وتی جند ءَ انگریز کنگ ءِ جُہد کنگ ۔وتی بلوچ تب ءُ سوچ ءِ بدل کنگ ءِ نام اِنت۔
‎ہمے ھساب ءَ بلوچستان ءِ وانگجاہانی وانگی (کتاب) ءُ زبان انگریزیءُ اردو انت۔ وانگیانی (کتابانی) توک ءَ درونت انگریز ءُ پنجابی ءِ دود ءُ ربیدگ،لبزانک، جیڑگ ءُ تب، بندپتر ءُ پجار ءِ بابتءَ انت ءُانگریزانی ءُ پنجابی ءِ داستان ءُ کسہ ،بندپتر ءُ لبزانک مان انت۔ بلوچ ءِ میراس ءُ لبزانکءِ ھچ بہرے ھم مان نیست۔ ہمے وڑءَ اردو تامر ءُ کسمانک ءِ زبان بلوچستان ءِ تہ ءِ بلوچ پجار ءُ زبان ءِ گار کنگ ءِ ٹوہیں کردے۔ہمے پیم ءَ مئے باز سیاست دان اردو ءَ گپ کنگ گیشتر ءُ شرتر لیک انت،نبشتہ ہم اردوءَ کن انت۔ بلے اے چیز بلوچ ءَ را روچ پہ روچ چہ بلوچی زبان ءُ راجدوستیءَ چہ دور کنان کنت۔ اے درستیں جُہداں ، مئے زبان ءُ پجار ءِ گار کنگ ءِ جہد اِنت۔ بلوچی ءُ براہوئی زبان ءِ توکءَ بلوچ ءِ لبزنک، مزاحمت، بلوچءِ دلیری، شیرزالی، تب ءُ میل ءُ بلوچ ءِ جنگی ءُ مزاحمتی داستان ءُ کسہ ہر چیز مان انت۔بلوچی ءُ براہوئی زبان ءَ چہ دور بوہمگ ءِ بزانت ایش انت کہ بلوچ راجدوستیءَ چہ دور بوگ اِنت ءُ وتی پجار ءَچہ دور بوگ انت۔ وتی گُہگیری ءُ لبزانک ءَ چہ دور بوگ ءِ نام اِنت۔
‎راجدپتر ءُ بندپتر (تاریخ )ءَ بچار ایں بازیں راج مھکمیں زبان واھندی ءَ قبضہ کنگ نہ بوتگ۔ انچو کہ ایرش راج بازیں وڑءَ جہد ءَ پد انگت قبضہ نہ بوت گڑا زورگیر ءَ (قبضہ گیر) چار ات اے راج ہما وھدءَ قبضہ کنگ بیت وھدے کہ آئی ءِ نامانی پِر کنگ ءِ وڑ ءُ آئیءِ زبان گار کنگءَ گامگیجے زوگ بہ بیت۔ آ مہ زان انت کہ آ کئے انت، آہانی پجار گار کنگ بہ بیت گڑا آسانی ءَ قبضہ کنگ ءُ ایردست کنگ بیت۔ نگوگی وتی وانگیءِ،’Decolonising the Mind: the Politics of Language in African Literature’ تہ ءَ اے گپ ءَ دیم ءَ کاریت۔
“For many years, they could not conquer the Irish…they (Referring to Demand Spencer, A view of the present state of Ireland/1596) came up with two things. One, name. If we can destroy their naming system-how they name themselves-that will be one way, ok ? But the other way is language. If we can suppress their naming system, and their language, they will soon forget themselves who they are “(Thiong’o 1986, 15)

‎ہمے ڈول ءَعربی ءُ اردو زبان ءَ مئے زبان ءِ، مئے نامانی پِر کنگ ءِ وڑ، دود ءُ ربیدگ ءِ، ستک ءِ، مردمانی سرءَ ٹوھیں سانے( اسرے) دور داتگ۔انچیں اسرے کہ کتابانی کتاب اے سرھال ءِ سرءَ نبشتہ کنگ بیت۔عربی زبان ءَ بلوچ دود ءُ ربیدگ، زبانءِ، مردمانی، بلوچ ءِپجارءِ بدل کنگ ءَمزنیں وسیلہ بوتگ ءُ انگت داں وسیلہے۔ بلوچ ءَ عرب ءِ بازیں رسم ءُ رواج زرتگ ءُ وتی رواج گار کتگ انت۔ہمے ڈول ءَ عربی ءُ اردو زبان ءَ مئے نامانی وڈ (naming system) باز تاوان داتگ ، ما چہ جنگیان ءُ چاکر ءُ گوہرام ءُ دگہ بازیں بلوچی نامانی زورگ ءِ بدل ءَ ما عربی ءُ اردو نام زرتگ ، وتءَ ہمے وڑءَ عرب پہم اتگ۔ مئے دوکانانی نام،مئے وانگجاہانی نام ،دگہ بازیں رنگے ءَ ما عربی ءُ اردو نام زرتگ ۔وھدے کہ راجءِ نامانی پر کنگ ءِ وڈ( naming system)، ستک، تب، گار کنگ بہ بیت گڑا آ راج ءِ مردم نہ زانت کہ آ کئے انت؟چہ کجا اتکگ ءُ چونیں پجارے ءِ وھند انت؟ گڑا آ راج ارزانیءَ گار کنگ بیت۔

‎زورگیر(قبضہ گیر) تشدد ءَ گوں گلام ءِ ہستیءَ ایردست کنت۔ وت ءَ ایردست ءِ دود ءُ ربیدگ گوں ھوار کنت, وتی زبان ءَ ایردست ءِ تہءَ مان کنت، وتی زبان ءَ ایردست ءِ زبان کنت دانکہ آئی ءِ
‎ (گیرانک)memory ءَ داشت بہ کنت، ءُ آ راج گونڈ بداریت۔ہمے پیم آ وتی زوراوری ءُ ایردستیءَ برجم داشت کُت کنت۔ زبان توپگ ءُ بمب ءِ وڑءَ کار بندیت۔ وھدے کہ دومی ءِ زبان ءَ گپ کنگ بزاں وتی جند ءَ دومی ءِ دود ءُ ربیدگ ءَ گوں ھوار کنگ ۔وتی جندءِ دود ءُ ربیدگ ءَ وتی تہءَ چہ کشگ ءُ وتءَ انسانے ءَ چہ مشین جوڑ بوگ انت۔

‎سارتر گشیت یک ھاسیں بہرے زبان ءِ ایش انت کہ زبان ءِ ھیلکاری انت۔ لبزاں گوں یک چیزے ءَ بندوک کنگ ءُ مانا دیگءِ نام انت۔ لبزاں انچیں مانا دیگ کہ آ دود ءُ ربیدگے ءَ گوں ہمگرنچ بہ بنت(Sartre 1964, 23)۔ اولی سرا زوراور وتی زبان ءُ لبزانکءِ وسیلہءَ ہر چیز شرتریں ھیل دیان کنت ءُ گلامءَ ہمے وڑءَ گپ کنگ ءُ جیڑگ پرمائیت۔اے چیزاں آئی ءِ ھیل جوڑ کنان کنت۔ بنداتءَ اے چیز ایردست ءَ یک زبانے یا لبز سما بنت بلے اے چیز آئیءِ ھیل ءُ آدتءِ بہرے بنت۔ آ وتءَ ھمے وڑءَ سرپد ءُ پہمگ بندات کنت۔نوکیں نسل ہم چیزاں زوریت۔آ نہ زانت کہ اے تہنا لبز نہ انت،اشانی پشت ءَ باز چیز کالونسٹ ءِ بکشاتگ انت پہ یک راجےءِ گار کنگءَ۔ اگاں نوآبادیت ءِ زبان ءِ گپ ءَ بکناں، گڑا مارا بازیں ھرابی ءُپرک ءُ تپاوت( discrimination )گندگ ءَ کیت کہ اے چیز (language habits) وڈ وڈیں رنگ ءَ جوڈ کنگ بوتگ انت۔انچو کہ انگریزی زبان ءَ ما بچارایں، زات پرستی سک پیش دارگ بیت۔انچو کہ انگریزی زبان اسپیت ءَ ٹوئیں ارزشتے دنت ءُ سیاہ پوستءَ ایر جنت۔ انچو کہ ما ھوش کتگ اسپیت برپءِ وڑءَ انت۔دگہ ہم بازیں چہر ءُ شُبین است ۔اسپیت رنگ ءَ گوں زیبناکی، جلواناکی، ثواب،امن، کودکی، سیاہی ءُ زندگی گوں وتی زبان وسیلہ بندوک کتگ ۔بلے دومی نیمگ ءَ سیاہیں رنگ گوں گوں موت،ھرابی،بدرنگی،رستری،دز ءُ ڈاکو ءِ مانا داتگ ءُ (language habits) جوڈ کتگ انت۔بلے ما بچارایں مستریں دز ءُ ڈاکو، رستری اسپیت پوست (European white) انت کہ آیاں ملک ءُ راج زبردستی گلام کتگ انت ءُ انگت ہم بازیں رنگے ءَ کنگ ءَ انت۔راستیں گپ اش انت انگریز وت تاگت ءَ بوتگ انت انگت ہم تاگت وار انت گڑا آہاں وتی ہر چیز زبان ءِ وسیلہءَ شرتر پیش کتگ۔افریکہ ءُ اے دگہ راج ءُ ملک جہل جنگ ءُ گلام کنگ ءِ ءُ وتی زوراورءُ حاکمیت ءَ مھکم دارگ ءِ واستہ اے وڑ ایر جتگ انت۔اے وڑیں چیز وتی زبان ءِ تہءَ آروتگ ءُ افریکہ ءُ اے دگہ ملک ءُ راج ءِ تہءَ وتی زبان زبردستی مان کتگ ءُ زبان ءِ وسیلہ ءَ ھیل(language habits)کتگ انت، دانکہ آ ہمے وڑ بہ جیڑاں ءُ وتی راستیں پجار گار بکن انت۔ چوکہ زیبناکی ءُ براہداری، شر ءُھراب ، دگہ بازیں چیز اے درست دود ءُ ربیدگی اِنت۔اِشانی بزانت ہرچ دود ءُ ربیدگ ءِ تہا مَٹ بنت۔انچوکہ یک وھدے افریکہءَ سیاہ رنگ گیشتر زیبا گشگ بوتگ ۔ بلوچ ءِ تہ ءَ کسے بلوچ رنگ بوتگ گیشتر زیبناک گشگ بوتگ ءُ بیت بلے اے چیز روچ پہ روچ گار ءُ بیگواہ کنان بوتگ ءُ بوان انت۔انگریزاں وتی رنگ ،وتی زبان،وتی دود ءُ ربیدگ ءُ وتی ہر چیز زبان ءِ وسیلہ ءَ وانگجاہانی وانگیانی وسیلہ، گدار ,کسمانک، کسہءُ تامرانی زبان ءِ کارستانی وسیلہ ءَدیم آروتگ ءُ مان کتگ ۔درورے ،اشاں تامرانی،گدارانی، کسمانکانی شریں کرد اسپیتیں کارست داتگ۔شریں ءُ اخلاقی زبان اسپیت پوستیں کارست ءِ دپ ءَ داتگ، دومی نیمگ سیاہ رنگیں کارست گوں ھرابیں کرداں کارست سازی کتگ۔ھربیں ءُ بدیں لبز دپ داتگ۔ ہمے رنگ ءَ رسانکدر( Media ) ءَ زبان ءِ وسیلہ ءَ سیاہ رنگیں مردم ایر جنگ پرماتگ ، اسپت رنگ ءِ دود ءُ ربیدگ ءُ ہر چیز شریں رنگے پیش داشتگ۔ ہمے رنگ ءَ گلام ءِ ہر چیز زبان ءِ وسیلہ ءَ ایر جنگ ءُ ھراب گشگ بوتگ انت۔پدا اے دود ءُ ربیدگی چیزاں اشاں انچو پیش داشتگ انت کہ مردم ابرم لیکیت ءُ آہانی ھیل (language habits) جوڈ بوتگ انت۔مردم جیڑانت مئے رنگ سیاہ ءِ بنیاد چہ ہمدا ایر بیت ۔ انچو کہ فرانز فینن وتی کتاب ‘Black skin ,white masks ءِ توک ءَ ہمے ہم نبشتہ کنت کہ چتو یک سیاہیں مردمے وت اسپیت کنگ ءُ اسپیت ءِ کدءِ آرگ لوٹیت۔آ وتی ھرچیءَ ندر کنت ءُ شموشگ ءِ جہد کنت ،وتی دود ءُ ربیدگ ءُوتی رنگ ءَ یل کنگ ءِ جہد
‎کنت کہ من انگریز یا فرانز ءِ اسپیت پوستءِ وڑ بہ باں۔اے یک زہنی گلامی یے،زورآور زبانءِ وسیلہ ءَ کاریت اش۔

‎افریکہ ءِ توک ءَ سیاہ رنگیں مردم کم مارشتی ءِ آماچ بنت۔وتی پجار ءَ تچگ ءِ جہدءَ کن انت۔قبضہ گیر ءِ وڑا بوگ ءِ جہدءَ کن انت(Flores-Rodriguez
‎2012, 28) ۔ اے گپ راستے وھدے کہ کسے زوراور ءِ زبان ءَ در بارت آ کس وتی بوت نہ کنت۔زوراور ءِ زبان ءِ توک ءَ زورآور ءِ دود ءُ ربیدگ ءُ لبزنک مان انت۔گلام زورآور ءِ زبان ءَ گپ جنت ءُ ہمائی ءِ وڑءَ بیت ,ہمائی دود ءُ ربیدگ ءَ زوریت بلے باتن ءَ یک شمیے (gafe)بیت.اے گیپ آئی ءِ جند زات ءُ جند ءِ نیام کہ آ زبان ءِ وسیلہ ءَ وتی باتن ءِ دنیا ءَ درشان کنت۔ہمے پیم ءَ افریکہ ءِتوک ءَسیاہ وتی سیاہی ءُ دود ءُ ربیدگ ءَ تچگ لوٹ انت۔ بلے آ تچانءَ پدا کجا رو انت۔ ہمے دود ءُ ربیدگ ءَ تئی پجار اِنت،تو اشی ءَ چہ تچ ئے کجا روئے؟ ہمنچو گیشتر تچ ئے ہمینچو گشتر تو وتءَ دنیاءَ درآمد مارئے۔پرچا کہ ہر کس یک پجارےءِ وھند انت، بلے تئی پجار کج انت؟۔دومی گپ ایش انت آ وتی سیاہی ہم انکار کت نہ کنت۔
‎انچو کہ مبارک قاضی جاہے ءَ گشیت۔۔۔
‎اے کوہ ءُ دشت ءُکوچگاں تو یل کن ئے کجا روئے۔۔
‎وتی تلاریں سینگ ءَ تو تل کن ئے کجا روئے۔ (قاضی)
‎بلوچستانءَ ما گندیں،ریاست ءَ مئے درستیں چیز زبردستی پچ گپتگ انت ، وار ءُ بزگ کتگ، بے روزگار کتگ ، مادن ءُ مڈی پچ گپتگ انت، مارا زندگی ءِ آسراتیاں چہ زہبر کتگ۔ پدا وتی زبان (انگریزی ءُ اردو ) کماہگ، روزگار ءُ بازار ءِ زبان کتگ، دپترانی زبان کتگ ، چکاسانی زبان کتگ ،گشیت اگاں منی زبان ءَ بوان ات شمارا روزگار ءُ سوبمندی رسیت ءُ منی زبان ءَ مہ وان ات پشت ءَ کپ ات۔منی زبان شمئے آواز انت، منی زبان شمئے سوبمندی ءِ راہ ، پدیانک ءُ منزل انت۔ بلے اے درستیں چیز مارا وتی زبان ءِ وسیلہ ءَ چہ رسنت اگاں مئے زبان چکاسانی ،دپترانی،بازارءِ زبان بہ بیت۔ نگوگی ہمے جاور ءَ وتی کتاب ءِ تہا گشیت،”you get another person who operates only in a African language and there are many persons who operate only in african languages; he or she is excluded from all the goodies that come with English.And even in terms of justice,law codes, the legal system. A person who does not know English in Africa is excluded from that system because he can only operate through act of translation ” (Thiong’o 1986,
17).

‎لہتیں نبشتہ کاراں اے پیمیں جیڑہ دیم ءَ آورتگ ،آیاں post colonial writer گش انت۔آیاں چہ یکے نگوگی اِنت۔ آ کینیا ءِ نندوک بیت۔ آئی ءَ بازیں کتاب نبشتہ ءُ چاپ کتگ۔ چو آئی ءِ کتاب،’Decolonising the Mind: the Politics of Language in African Literature’ ءُ farewell to English ‘اے دوئیں کتاب ءِ توک آئی ءَ شریں وڑے ءَ اے پیمیں جیڑہ دیم ءَ آورتگ انت۔ نگوگی گشیت انگلش زبان یک دود ءُ ربیدگی بمبے (cultural bombِ) (Thiong’o 1986, 25) کہ افریکہ ءُ اے دگہ ملک ءِ دود ءُ ربیدگ تباہی کنان انت۔آ گشیت اگاں ما انگلش زبان یل بکنیں ءُ باج بہ برایں گڈا بزاں ما آزات ایں۔
” Tk conquer English may be to complete the process of making ourselves free.”(Thiong’o 1986, 25)
‎دنیا ءِ درائیں زبان ءَ بزان ات بلے وتی زبان ءَ مہ زان ات،ایشی ءَ گلامی گش انت۔ اگاں ما دنیا درائیں زبان ءَ بوانیں ءُ بزانیں بلے گپ وتی زبان ءَ بکنیں گڈا اشی ءَ زور اراگی گش انت (Impowerment )(Thiong’o 1986, 35) .وتی زبان وانگ ءُ گپ کنگ بزانت ایش ءَ وتی جند ءُ وتی پجار زندگ ءُ زورا وار کنگ انت۔ پرچکہ زبان زورگیرءِ جاوراں انچو زم یا توپگ انسان ءِ جسد(جسم) ءَ کار کنت ،انچو زبان انسان ءِ دماگ ءُ زہن سان (اسر) دنت۔ انچو کہ نگوگی گشیت من جیڑتگ من پرچا زندان ءَ کنگ بوتگ آں ۔وھدے کہ من افریکہ ءِ زبان ءِ سرا کار کتگ۔پرچا من زندان کنگ نہ بوتگاں وھدے من انگریزی زبان ءِ سرءَکار کنگ ءَ ءُ انگریزی نبشتہ کنگ ءَ بوتگاں۔ ہمے چیز ءَ من گیشتر پرماتگ کہ من زبان ءُ تاقت ءِ بابت ءَ بہ جیڑاں۔(Thiong’o 1986, 15)

‎یک ٹوئیں نبشتکارGorge Orwell ءِ گدار 1984 ءِ کارست یک لبز گنج (ڈکشنری) اڈ کناں انت۔ آئی ءِ تہ ءَ انچیں لبزاں مان نکناں کہ آ ونوک ءَ آجوئی ءُ گہگیریءِ نیمگ ءَ برانت۔ درورے، آ لبز، شک (doubt)آزاد(Free) گہگیری ( Resistance)گلامی ءُ دگہ بازیں ہمے وڈیں لبزاں مان نکناں کہ اے کارست نہ لوٹاں کہ آشوب بیت ۔اے لبزگنج (ڈکشنری) بلکیں یک چیدگے ،چاگردے، علم ءُ زانت ءِ راھبندے، ما اگاں بلوچستان ءِ ادارانی علم ءُ زانت ءَ بچارایں ،چاگرد ءَ بچارایں مئے چاگرد ءُ علم ءُزانت ءُ وانگی اداراہ چو ہما لبز بلد (ڈکشنری) ءِ وڑا کنگ ءِ جہد بوتگ۔ کہ مئے وانگجاہانی ءُونگیانی( کتابانی) تہا مئے زبان ءُ لبزنک کہ آئی ءِ تہا مئے میراث: مزاحمت، گُھگیری ءِ کسہ ءُ داستاں، مئے راج دپتر ءُ راجدپتر ءُ پجار مان انت ،آ زبان ءَچے مئے نودربراں دور کنان انَت، مئے نودربراں چہ بلوچیءَ چے دور کنان انت۔چوشیں در (سبق) ما نہ گندایں کہ وانوک ءِ چماں پچ بہ کنت ءُ آگائی بدنت۔ بلکیں انچیں در مان کہ پرک ءُ تپاوت( Discrimination ) نودربر ءِ تہ ءَ کاریت ۔انچیں در(سبق) است جنین کمتر پیش دارگ بوتگ، بلوچ ء دُز ءُ ڈاکو پیش دارگ بیت، انگریز ءُ پنجابی شرتر پیش دارگ بیت۔ ہمے وڈا وانگیانی زبان انچیں زبانے کہ گیش چہ گیش گلامی ءِ نیمگ ءَ بارت۔ مارا مئے پجارا چے دور کنان انت۔
‎مئے وانگجاہانی وانگیانی تہ ءَ عکسانی زبان پنجابی ءُ انگریز ءِدود ءُ ربیدگ گوں نکش کتگ انت ۔ مردماں ہمے عکسانی تہ ءَ بلوچی گُد، سواس ءُ اے دگہ چیزنی بدل ءَ پنجاپی ءُ انگریزی گُد ءُ سواس ءُ اے دگہ چیز گوں کارست سازی کتگ۔ اشی ءِ بزانت اِش انت مارا چہ مئے پجار ءُ زبان ءَ زور دور دارگ بوہگءَ اِنت۔ مئے چاگرد، مئے وانگی اداراہ ، مئے ادراہانی وانگی چو ہما قبضہ گیر ءِ اڈ کتگیں لبزبلد انت ۔ ہمے وڈا مئے زہن ءِ تہا ہم دشمن ءَ اہدے ءَ بلوچی ءُ براہوئی زبان کشیتگ۔ من ءُ تو گپ بکناں مئے زہن ءَ بازیں گپ انگریز ءُ اردو زوت کیت چہ بلوچی ءُ براہوئی ءَ۔ درورے، ما گشاں اے من ءَ “disturb” کنگ ءِ انت، بلے “ڈسٹرب” ءِ بلوچی ءُ براہوئی مئے زہن ءَ گپ کنگ ءِ وھد ءَ نیت۔ اے وڈیں بازیں لبز استاں۔
‎انگریز ءُ اردو ءَ بلوچی ءُ براہوئی زبان ءُ بلوچانی سرءَ باز تاوان داتگ ۔ارود مئے میڈیا ءُ روتاکانی زبان انت، وانگجانی زبان انت۔ پمشکہ اردو بلوچ مردمانی تہ ءَ پترتگ۔درور، نبشتہ بلوچی ءِ وتی لبزے بلے ما نبشتہ بدل ءَ ما لیکگ کار مز کنیں۔لبز لیکگ چہ اردو ءَ لکھنا چے دراتگ۔ انچو لبز پیادگ بلوچی ءِ وتی زگریں لبزے بلے ما پیدل گشاں ءُ پدا اردو لبزے۔ اردو زبان ءَ ہم بلوچی ءُ براہوئی زبان ءِ رھبند بدل کتگ۔ بازیں بلوچ لبز ‘مرچی باندا’ کارمرز کن انت، بلے بلوچی ‘مروچاں ‘ انت ۔انچو بازیں لبز براہوئی گپ کنوک بلوچ ہم انگریزی لبز کارمرزکن انت۔ ہمے وڑا بازیں بلوچ اردو گپ کن انت ءُ آہانی تہ ءَ بلوچیت ہم انچو گندگ نہ بیت ۔انچو اردو ءَ بلوچی دود ءُ ربیدگ ءِ سرا بازیں اسر دور داتگ۔ دورورے، ماجر ءُ پنجاپی ءِ رنگ ءَ بازیں بلوچ سانگ کن انت، بلوچی زاماتی ءِ رسم کم کم گار کنان ءُ اردو ءِ رسم ءَ زورگ ءَ انت۔ ہمے وڑا دگہ بازیں چیز وتی تہ ءَ اران انت۔ اے ڈول ءَ دود ءُ ربیدگ بیگواہ بنت۔ بلوچی ءُ براہوئی زبان ءُ دود ءُ ربیدگ ءِ ھلاس کنگ اردو ءُ انگریزی ءِ ٹوئیں جہدے۔ہمے ھساب زبان چہ انسان دراہان بیت ءُ دگہ زبانے جاگہ کنان بیت۔

‎زبان ءُ تاگت (power)ءِ سرءَ Michel Foucault شریں وڑے ءَ نبشتہ کتگ۔آئی ءِ گشگ انت تاگت ایوک ءَ سیاست دان ءُ فوج ءِگورا نہ انت کہ وتی جہل ءِ مردمانی واستءَ کانود جوڈ کنت ءُ حاکمی کنت۔بلے دگہ بازیں رنگے ءَ تاگت است ءُ کارمرز بوہگءَ انت۔تاگت کہ سرجمیں مردمانی سرا اسر دور دئیگ ءَ انت آ تاگت مردمانی نیام ءَ گپ ءُ تران انت کہ چونیں لبز ءُ چونیں زبانے کار مز کنگ انت۔چونیں درونت گوں چونیں زبانے ءَ وتی وانگجاہانی تہ ءَ وان انت؟، چونیں زبانے ءَ گوں روتاک وان انت، ءُ فیس بک ،انسٹگرم یا چاگردی راسانک در(social media ) ءُ دیگا چیزاں گوں ہمگرنچ انت۔ تاگت زبان ءِ تہ ءَ انچو ہمگرنچیں کہ لہتیں جاہ سک باز مان گیش انت ۔ مردمانی دارگ ءُ جہل روگ کس وتی بوت نہ کنت وھدے کہ نظریات یک ہروچیگیں ہبرھالے بیت پدا ابرمی گندگ ءَ کیت۔اے وڈ گشگ بیت کہ sociolinguistics ءِ زبان سک تاگت ءَ گوں ہمگرنچیں۔انچو میر ءُ وجکارانی(Elite) لہجہ میرانی تبکہ(Class/ position )ءَ پیش دریت۔زبان ءِ وسیلہ تاگت نزور ءِ سرا برجم دارگ بیت ءُ ایردست ءِ دماگ ءُ جیڑگ دارگ بیت ءُ آئی ءِ سرا حاکمی کنگ بیت ۔
‎دگہ لہتیں زبان زانتاں کہ چرہاں یکے مائیکل ہیلی ڈےکہ آئی تپاس کاری (Discourse Analysis ) ءِ سرا کار کتگ ۔ زبان ءِ وسیلہ ھبر ءُ ھال یا گُپتمان (Discourse ) چوڈ کنگ بیت۔ زبان ءُ تاگت ءِ سیادی چہ ھبرءُھال یا گُبتمان( discourse) زانگ بیت۔زورآور زبان ءِ وسیلہ ڈسکورس اڈ کنت ءُ ڈسکورس ءِ وسیلہ ءَ وتی واہشتاں گپت۔ دومی ہیر ولڈگار فنکل ءِ کار رہبند اِنت کہ آ ابید چہ زبان زانتی ءَ راجمان زانتی (Sociological)تپاس کاری ءِ سر ءَ زوزت زور پِر دنت۔ ابید چہ اشاں دگہ زانشتانی زانتکار ہم وتی وتی زانشتانی پیش در ءَ (perspective یا تناظر) ہبر ءُ حالانی تپاس کاری کن اَنت۔زبان ،تاگت ءُ زوراوری ءَ پہمگ ءِ جہد کن انت۔ اے زانتکارانی تہ ءَ “تب زانت” (Psychologists) “قوم دان زانت” (Ethnologist) ءُ راجمان زانت ( Sociologists) ہوار اَنت۔ ما اِدا یک ہبرے شر بزانیں کہ اے تمامیں کواسانی مول ءُ مراد اِش اِنت کہ اے زانتکار زبان ءَ یک پُرزندیں ءُ راجی ءُ انسانی در ءُ گپت (interaction)ءِ یک مظاہرے گِندگ لوٹ اَنت۔ اشانی دل ءَ زبان زانتانی گشگ انت زبان مستریں یک حاصیتے اش انت کہ زبان دود ءُ ربیدگ ، چاگردی، نفسیاتی جاوریں جیزے (phenomenon).

‎دومی نیمگ ءَ سلمان رشید ءِ بازیں وڈا زبان ءُ قبضہ گیر ءِ سر ءَکار کتگ۔ سلمان رشید ءَ انڈیا ءِ ،بنگلادیش ءِ تاریخ ءُ linguistic imperialism دیم ءَ آورتگ۔سلمان رشید میاں اِستمانی لبزانک ءِ تہا شمار کنگ بیت ۔آئی ءَ وتی گدارءُ نبشتانک ءِ تہا کہ چوں زبان ءِ وسیلہ برتانیا ءَ وتا شرتر کتگ ءُ انڈیا ءِ مکلوک ھراب تر کتگ ءُ جل جتگ۔

‎دنیا ءِ تہ ءَ بازیں راج ءَ وتی زبان، وتی راجی ءُ دپترانی زبان کنگ ءِ واستہ زبان ءِ رکینگ ءِ زرمبش (language movement) اڈ کتگ ۔بنگلادیش ءِ مردم اے جہد ہم کتگ ،بازیں مردم ہم وتی ساہ ءَ پہ زبان ءَ داتگ۔پدا بنگالی زبان 1954 قومی زبان کنگ بیت.کینیڈا ءِ پرنسیزاں وتی پجار چہ زبان ءِ وسیلہ برجم داشت ءُ آئی ءِ وسیلہ بازیں پاہدگ ہم چیست کت۔(Esm 1985:55-9: MacConneo et al : 1979: 89-90).انچو بلجییم پلیمش زرمبش (Movement Language) کسان تبکہ ءِ مردماں بندات کت چہ ہما واجکارانی ءُ مزن تبکا ءِ ھلاپ کہ آہاں پرنسیز زبان دپترانی زبان کتگ ات۔(Hartig 1985: 73-4;Greetz 1979: 66). ایرش گائیلک آیرش راج ءَ وتی پجار ءِ واستءَ گیچین کُت ۔پدا ایرش مردماں نہ آئی ءِ سرا کار کت نہ کہ زبان ءَ گپ کتگ بلے انگت آہاں باز جہد ءَ ءُ برٹش ھلاپ کمک باز کتگ۔(Macnamara 1979: 68).انچو ویلوز ءِ ولیش زبان ءَ پجار برجم داشت ۔(Williams 1984:189-98:Grillo 1989:83-106). بن یہودا یہودیانی پجار رکینت چہ ایبرو زبان ءِ سرءَ کار کنگ ءَ۔ انچو آ راجی زبان ءِ جُنز ءِ پِت اسرائیل ءِ تہ ءَ گشگ بیت ۔(Fellman 1974).
‎دنیا تہ ءِ زورگیری ءِ وجہ ءَ بازیں زبان گار ءُ بیگواہ بوتگ ۔بلے بلوچی ءُ براہوئی زبان انچیں پراہ ءُ شہگانیں زبان انت کہ گار کنگ نہ بوتگ انت۔ یونانیوں بلوچستان ءِ دمگاں حکومت کتگ، رومناں بلوچ ہمساہگیں دمگاں حاکمی کتگ، عرباں حگومت کتگ، ہندوآں حکومت کتگ۔بلوچاں گوں بیبیلون ءُ اسیرییاءِ مخلوق ءَ نزیکی بوتگ۔ بلوچ ایران لشکراں گوں بوتگ۔ برتنیا ءِ قبضہءَ بلوچستان بوتگ۔ پاکستان باز پندل سازیتگ بلوچی ءُ براہوئی ھلاس ءُ گار بکن انت۔ عربی ،اردو ءُ انگریزی مئے سرا ھژدری کتگ انت۔ بلے بلوچی ءُ براہوئی زبان انگت وت ءَ زندگ ءُ برجم داشتگ۔
‎ دومی گپ زبان ہما وھد گار بیت کہ زبان ءِ ارزشت گار کنگ بہ بیت۔زبان ءِ گار بوہگ ءِ ٹوئیں وجہ ایشں انت کہ زبان کماہگ ءُ ماشی زبان مہ بیت ۔ پرچکہ مردم ہما چیز ءِ نیمگ ءَ روانت کہ پاہدگے بدنت۔ لاپے بدنت۔ وھدے یک زبانے کار ءُ بار ءِ زبان مہ بیت، روزگار ءِ زبان مہ بیت ، چکاسانی زبان مہ بیت گڈا آ زبان ء کس نہ وانیت۔ بلے بلوچستان ءِ کہ مئے جند ءِ سر زمین ءِ سرا مئے وتی زبان کماہگ ءُ روزگار ءِ زبان نہ انت۔ وتی چکاس زبان نہ انت۔
‎زبان ءِ گار بوہگ ءِ دگہ یک ٹوئیں وجہ ایش انت کہ گپ کنوک ءِتب ءُ روھشت( attitude) وتی زبان ءِ سرا ھراب بباں، آ وتی زبان ءَ نزورتر ءُ ھراب تر بہ لیکیت،وتی زبان ءَ گپ کنگ لج بکنت۔ وتی زبان ءَ گپ کنگ ءَ عیبے سرپد بہ بیت۔ ہمے وڈا زبان ءِ گپ کنوک وتی زبان گپ نہ کنت ءُ زبان پشت ءَ روت۔ بازیں بلوچ وتی گپانی تہ ءَگوں ھوش ءُ سمائی یا بے سمائی اردو ءُ انگریز لبز کارمرز کن انت ۔اے وڈا وتی زبان ءُ دود ءُ ربیدگ ءِ باز تاوان دنت ءُ میزان میزان یل کنگ ءِ نیمگ ءَ روت۔
‎ زبان تئی سر زمین ءِ سر ءِ سیاست ءِ زبان مہ بیت، دپترانی ءُ کار گسانی زبان مہ بیت ہم گار بیت۔ انچو ما گندایں ریاست ءَ زورے اردو ءُ انگریزی سیاست ، کارءُ بار ءِ ،چکاسانی زبان کتگ دانکہ بلوچ وتی بلوچی ءُ براہوئی زبان ءَچے دور بہ بیت ۔
‎ بلے بلوچی ءُ براہوئی نا مئے کماہگ ءُ ماش ءِ زبان انت، نا مئے سیاست ءُ وانگجاہانی زبان انت۔ اے وڑءَ زبان اے (languistic imperialism)ءِ دور باز کم برجم ءُ زندگ بنت۔ بلوچ وتی زبان براہوئی ءُ بلوچی ءَ ہمنچو گیش رنگ ءَ زندگ ءُ برجم داشت کت کنت ،بہ کن انت، زبان یک بلائیں ارزشتے بدئینت۔پرچا کہ براہوئی ءُ بلوچی زبان ءِ تہا بلوچ ءِ دود ءُ ربیدگ، تب، مزاحمت، داستان، راجدپتر، پجار مان انت ءُ زندگ داشتگ انت۔

References

Fanon, Frantz 1963. The Wretched of the Earth. (Constance Farrington, Trans.). New
York: Grove Press.
Farr, James 1982

Fanon, Frantz. Translated by Charles L. Markmann. 1967. Black Skin, White Masks. Pluto
Press.

Flores-Rodríguez, Daynalí. 2012. “Language, Power and Resistance: Re-Reading Fanon in a
Trans-Caribbean Context.” The Black Scholar. 42:3-4, 27-35.
Sartre, Jean-Paul. 1964. “Black Orpheus.” The Massachusetts Review 6, no. 1: 13-52.
Thiong’o, Ngūgī wa. 1986. Decolonizing the Mind. James Curry Ltd: Great Britain